ËÅÊÖ ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ ÓÐÃÀÌÀË, ÀÌÜÒÍÛ ÀÉÌÀà ÁÀ ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀË
Ìîíãîë Óëñûí íóòàã
äýâñãýðèéí õóóðàé ãàçàð, óñíû á¿õ ç¿éëèéí ãóóðñò óðãàìàë, õºâä, çàìàã, õàã,
캺ã áîëîí áè÷èë áèåòíýýñ óðãàìëûí ñàí á¿ðäýíý. Áàéãàëèéí óðãàìëûã 1995 îíû
11-ð ñàðä áàòëàãäñàí “Áàéãàëèéí óðãàìàëûí òóõàé õóóëèíä” çààñíààð íººö, íºõºí
ñýðãýõ ÷àäâàðûã íü õàðãàëçàí äàðààõü áàéäëààð àíãèëñàí áàéíà:
1) íýí õîâîð;
2) õîâîð;
3) ýëáýã.
Íýí õîâîð óðãàìàëä áàéãàëèéí æàìààð íºõºí
ñýðãýõ ÷àäâàðã¿é, òàðõàö íýí õÿçãààðëàãäìàë, àøèãëàõ íººöã¿é, óñòàõ àþóëä îðñîí
óðãàìàë õàìààðíà. /õóóëèàð áàòàëíà-133/ Õîâîð óðãàìàëä áàéãàëèéí æàìààð íºõºí
ñýðãýõ ÷àäâàð õÿçãààðëàãäìàë, òàðõàö, íººö áàãàòàé, óñòàæ áîëçîøã¿é óðãàìàë
õàìààðíà. Õîâîð óðãàìëûí æàãñààëòûã Çàñãèéí ãàçàð áàòàëíà. Äýýðõè 2 àíãèëàëûí
óðãàìàëààñ áóñàä óðãàìëûã ýëáýã óðãàìàëä òîîöíî.
Óðãàìàë àøèãëàñàíû òºëáºð: Èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà òºðèéí ºì÷èéí
ãàçàð äàõü óðãàìëûã àøèãëàõäàà õóóëü òîãòîîìæèä çààñíû äàãóó òºëáºð òºëíº.
Óðãàìàë àøèãëàñàíû òºëáºðèéí äýýä, äîîä õýìæýý, òºëáºðººñ ÷ºëººëºõ, õºíãºëºõ
æóðìûã õóóëèàð òîãòîîíî.
Óðãàìëûã õàìãààëàõ: Óðãàìëûã ãàë ò¿éìýð, ºâ÷èí, õºíººëò ìýðýã÷ àìüòàí, õºíººëò øàâüæ áîëîí õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ñºðºã íºëººë뺺ñ õàìãààëàõ àæëûã á¿õ øàòíû Çàñàã äàðãà óëñûí òºñâèéí õºðºí㺺ð, ãýðýýíèé äàãóó ãàçàð ýçýìøèæ, àøèãëàæ áàéãàà èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà ººðèéí õºðºí㺺ð õýðýãæ¿¿ëíý. Íýí õîâîð óðãàìàë á¿õèé ãàçðûã òóõàéí óðãàìàë õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõýýñ áóñàä çîðèóëàëòààð èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä ýçýìø¿¿ëýõèéã õîðèãëîíî.
Óðãàìëûã àøèãëàõ çîðèóëàëò:
Èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íýí õîâîð
óðãàìëûã çºâõºí ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé, õîâîð óðãàìëûã àõóéí áîëîí ñóäàëãàà,
øèíæèëãýýíèé, ýëáýã óðãàìëûã ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé, àõóéí, ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð
òóñ òóñ àøèãëàæ áîëíî. Óðãàìëûã
ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé çîðèóëàëòààð àøèãëàõ:
Èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä íýí õîâîð
óðãàìëûã ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé çîðèóëàëòààð àøèãëàõ çºâøººðëèéã òºðèéí
çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà, õîâîð óðãàìàë àøèãëàõ çºâøººðëèéã ñóì, ä¿¿ðãèéí
Çàñàã äàðãà òóñ òóñ îëãîíî.Ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé çîðèóëàëòààð àøèãëàõààð ò¿¿æ
áýëòãýñýí óðãàìëûã ¿éëäâýðëýëèéí ò¿¿õèé ýä áîëãîí àøèãëàõ, îðëîãî îëîõ
çîðèëãîîð áóñäàä áîðëóóëàõûã õîðèãëîíî.
Óðãàìëûã
¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàõ:
Èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà ýëáýã
óðãàìëûã õ¿íñíèé, òåõíèêèéí áîëîí óðãàìëûí ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýí
áîðëóóëàõ çîðèóëàëòààð àøèãëàæ áîëíî.Ýì áýëòãýí íàéðóóëàõ àæèë, ¿éë÷èëãýý
ýðõýëäýã àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà õîâîð áîëîí ýëáýã óðãàìëûã ýìèéí
¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàæ áîëíî.
Óðãàìëûã àøèãëàõ çºâøººðºë îëãîõ æóðàì
¯éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð óðãàìàë àøèãëàõ
èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýã
ººðèéí çàðäëààð õèéëãýæ, òóõàéí óðãàìëûí íººöèéí õýìæýýã òîãòîîëãîæ, àøèãëàõûã
õ¿ñ÷ áóé óðãàìëûí ç¿éëèéí íýð, ýðõòýí, àøèãëàõ çîðèóëàëò, õýìæýý, õóãàöàà,
íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýýã òóñãàñàí òºñºë áîëîâñðóóëàí õîëáîãäîõ ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãààð õÿíóóëæ óðãàìëûã àøèãëàõ çºâøººðºë îëãîõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà
áóþó àëáàí òóøààëòàíä ºãíº.Óðãàìëûã àøèãëàõ çºâøººðºë îëãîõ áàéãóóëëàãà áóþó
àëáàí òóøààëòàí íü èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí óðãàìàë àøèãëàõ òóõàé
õ¿ñýëòèéã òóõàéí ýòãýýäèéí áîëîâñðóóëñàí òºñºë, ò¿¿íèé òàëààðõè ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãûí ä¿ãíýëòèéã ¿íäýñëýí õ¿ñýëò õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð
øèéäâýðëýíý. Óðãàìëûã àøèãëàõ çºâøººðëèéã ýðõèéí áè÷ãýýð îëãîíî. Ýðõèéí áè÷ãèéã
áóñäàä øèëæ¿¿ëýí àøèãëóóëàõûã õîðèãëîíî. Ýðõèéí áè÷èãò óðãàìëûã ò¿¿æ áýëòãýõ
èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí íýð, õàÿã, óðãàìëûí ç¿éëèéí íýð, ýðõòýí,
ò¿¿æ áýëòãýõ õýìæýý, õóãàöàà, ãàçðûã çààíà. Òóõàéí íóòàã äýâñãýðèéí áàéãàëü
õàìãààëàã÷ óðãàìàë àøèãëàõ ýðõèéí áè÷ãèéã ¿íäýñëýí óðãàìëûã ò¿¿æ áýëòãýõ ãàçðûã
èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä çààæ ºãíº.
Óðãàìëûã
ò¿¿æ áýëòãýõ æóðàì, õýìæýý, õóãàöàà:
Óðãàìàë àøèãëàõ çºâøººðºë á¿õèé èðãýí, àæ àõóéí
íýãæ, áàéãóóëëàãà óðãàìëûã ò¿¿æ áýëòãýõ æóðàì, àøèãëàõûã çºâøººðºñºí õýìæýý,
õóãàöààã áàðèìòëàí ò¿¿æ áýëòãýíý.
Óðãàìëûã
ãàäààä óëñàä ãàðãàõ, ãàäààäûí èðãýí ò¿¿æ áýëòãýõ:
Óðãàìëûã ãàäààä óëñàä ãàðãàõ çºâøººðëèéã òºðèéí
çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà îëãîíî. Ãàäààä óëñûí èðãýí íýí õîâîð, õîâîð óðãàìëûã
ò¿¿æ áýëòãýõèéã õîðèãëîíî. Äàâòàãäàøã¿é îíöëîãîîðîî Ìîíãîë îðíû äýýä, äîîä
óðãàìàëûí á¿ðýëäýõ¿¿í, òàðõàö íýí ñîíèðõîëòîé. Ìàíàé îðîíä 120 îâãèéí 662
òºðëèéí 2823 ç¿éëèéí äýýä óðãàìàë, 38 îâãèéí 133 òºðëèéí 930 ç¿éëèéí õàã, 28
îâãèéí 136 òºðëèéí 875 ç¿éëèéí 캺ã, 60 îâãèéí 221 òºðëèéí 971 ç¿éëèéí çàìàã
óðãàäàã. ÌÓ-ûí “Áàéãàëèéí óðãàìàëûí òóõàé” õóóëü 1995 îíû 4-ð ñàðûí 11-íèé ºäºð
áàòëàãäñàí. /1997 îíû 1-ð ñàðûí 16-íû ºäðèéí õóóëèà𠺺ð÷ëºëò îðóóëñàí áîëíî/
Óã õóóëèàð Ìîíãîë îðíû óðãàìàëûã íººö õèéãýýä íºõºí ñýðãýõ ÷àäâàðûã íü
õàðãàëçàí äàðààõü áàéäëààð àíãèëíà: 1/Íýí
õîâîð - áàéãàëèéí æàìààð íºõºí
ñýðãýõ ÷àäâàðã¿é, òàðõàö íýí õÿçãààðëàãäìàë, àøèãëàõ íººöã¿é, óñòàõ
àþóëä îðñîí óðãàìàë õàìààðíà. 2/Õîâîð
- áàéãàëèéí æàìààð íºõºí ñýðãýõ ÷àäâàð õÿçãààðëàãäìàë, òàðõàö, íººö áàãàòàé,
óñòàæ áîëçîøã¿é óðãàìàë õàìààðíà. Õîâîð óðãàìëûí æàãñààëòûã Çàñãèéí ãàçàð
áàòàëíà.
3/Ýëáýã – äýýðõè 2 àíãèëàëààñ áóñàä óðãàìàë õàìààðíà
Íýí õîâîð óðãàìàëûí æàãñààëòûã ÓÈÕ-ààñ õóóëèàð
áàòàëäàã áîë õîâîð óðãàìàëûí æàãñààëòûã Çàñãèéí ãàçðààñ áàòàëäàã áàéíà.
ªíººäðèéí áàéäëààð 133 ç¿éë óðãàìàëûã íýí õîâîð àíãèëàëä á¿ðòãýñýí áàéäàã.
Èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íýí õîâîð óðãàìëûã çºâõºí ñóäàëãàà,
øèíæèëãýýíèé, õîâîð óðãàìëûã àõóéí áîëîí ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé, ýëáýã óðãàìëûã
ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé, àõóéí, ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð òóñ òóñ àøèãëàæ
áîëíî.
Ìîíãîë îðíû îéí ñàí 140 ãàðóé ç¿éëèéí ìîä,
ñººãººñ á¿ðäýæ 17 516 186 ãà òàëáàéã ýçýëæ áàéãààãèéí 74.2 õóâü íü øèëì¿¿ñò
áîëîí íàâ÷èò îé, 25.8 õóâü íü çàãàí îé àæýý. Îéí ñàí íü Ìîíãîë Óëñûí íóòàã
äýâñãýð äýýð óðãàäàã á¿õ òºðëèéí ìîä, çàã, ñººã, òàðèìàë îéãîîñ á¿ðäýíý. Îé
á¿õèé ãàçàð, îéí öîîðõîé, ìîä áýëòãýñýí, ò¿éìýð, õºíººëò øàâüæ, ºâ÷èíä
íýðâýãäñýí îéí òàëáàé, îéí çàõààñ ãàäàãø 1ÎÎ ìåòð õ¿ðòýëõ ãàçàð, òàðüö, ñóóëãàö
áîéæóóëàõ ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçðûí ýçëýõ òàëáàé íü
îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò õàìààðäàã. Ìîíãîë îðíû îéí ñàíã ýêîëîãè-ýäèéí
çàñãèéí à÷ õîëáîãäëîîð íü äàðààõü áàéäëààð àíãèëíà:
1/Îíöãîé á¿ñèéí îé - öàðìûí á¿ñë¿¿ðèéí
îé, äàðõàí öààçòàé ãàçðûí îíãîí á¿ñ, õàìãààëàëòûí á¿ñ, áàéãàëèéí öîãöîëáîðò
ãàçðûí îíöãîé á¿ñèéí îé õàìààðíà.
2/Õàìãààëàëòûí á¿ñèéí îé – îíöãîé á¿ñýä
õàìààðàõààñ áóñàä òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí îé, íîãîîí á¿ñ, õîðèîòîé çóðâàñûí
îé, çàãàí îé, áàÿíá¿ðä, 1ÎÎ ãà õ¿ðòýëõ õýìæýýíèé òºãºë ìîä, çóðàà, ñººã, øèðýíãý, óóëûí ºâºð
ýíãýðèéí òºãºë îé, ÇÎ õýìýýñ äýýø íàëóó ãàçðûí îé õàìààðíà.
3/Àøèãëàëòûí á¿ñèéí îé – äýýðõè 2
àíãèëàëä õàìààðàõã¿é áóñàä îé õàìààðíà.
ËÅÊÖ ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ ÀÌÜÒÍÛ ÀÉÌÀÃ
ÁÀ ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀË
Ìîíãîë îðíû àìüòíû àéìàã íü òóñ óëñûí ãàçàð, óñ,
õºðñºíä áàéãàëèéí æàìààðàà àìüäàðäàã, óíàãàí, íóòàãøñàí õèéãýýä í¿¿äëèéí á¿õ
òºðëèéí àìüòäààñ á¿ðäýíý. Àìüòíû àéìãèéã õàìãààëàõ õèéãýýä àøèãëàõ /àãíàõ,
áàðèõ/ -òàé õîëáîãäñîí á¿õ òºðëèéí õàðèëöààã “Àìüòíû àéìãèéí òóõàé”, “Àí
àãíóóðûí òóõàé”, “Àãíóóðûí íººö àøèãëàñíû òºëáºð, àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ
çºâøººðëèéí õóðààìæèéí òóõàé” áîëîí áóñàä õóóëèàð çîõèöóóëäàã. Ìîíãîë Óëñûí “Àí
àãíóóðûí òóõàé” õóóëèàð àí àìüòäûã íººö, íºõºí ñýðãýõ ÷àäâàð, ýêîëîãè, ýäèéí
çàñãèéí à÷ õîëáîãäëîîð íü 3 àíãèëæýý:
à)Íýí õîâîð – áàéãàëèéí æàìààð íºõºí ñýðãýõ
÷àäâàð ìºõºñ, òàðõàö íóòàãòàà á¿õýëäýý, ýñõ¿ë èõýíõ õýñýãò òîî òîëãîé ýðñ
öººðñºí, àøèãëàõ íººöã¿é, óñòàõ àþóëä îðñîí àí àìüòàä õàìààðíà
á)Õîâîð – íºõºí ñýðãýõ ÷àäâàð
õÿçãààðëàãäìàë, òàðõàö íóòàãòàà òîî òîëãîé öººðñºí, íººö áàãàòàé, óñòàæ áîëçîøã¿é
àí àìüòàä õàìààðíà
â)Ýëáýã – äýýðõè 2 àíãèëàëààñ áóñàä
òºðëèéí àí àìüòàä õàìààðíà
Íýí õîâîð àìüòàíä Öººâºð ÷îíî /Cuon alpinus/,
Öîîõîð èðâýñ /Uncia uncia/, Ãîëûí õàëèó /Lutra lutra/, Ìàçààëàé /Ursus arctos
gobiensis/, Òàõü /Equus przewalski/, Õàâòãàé /Camelus bactrianus ferus/, Õ¿äýð
/Moschus moschiferus/, Öàà áóãà /Rangifer tarandus valentinae/, Øèâýð õàíäãàé
/Alces alces pfizenmayeri/, ̺ðíèé õàíäãàé /Alces alces cameloides/, Ñîðãîã
áºõºí /Saiga tatarica tatarica/, Ìîíãîë áºõºí /Saiga tatarica mongolica/, Òºâ
àçèéí ìèíæ /Castor fiber birulai/, Ãàíãàð õóí /Cygnus cygnus/, Ãóðãóóë
/Phasianus colchicus/, Õàð òîãîðóó /Grus monacha/, Öýí òîãîðóó /Grus vipio/,
Öàãààí òîãîðóó /Grus leucogeranus/, Æîðîî òîîäîã /Chlamydotis undulata/,
Áîðöãîð õîòîí /Pelecanus crispus/, Ðåëèêò öàõëàé /Larus relictus/, Øèâèð õèëèì
/Acipenser baeri baicalensis/, Õàð ìºðíèé õèëèì /Acipenser schrencki/, ¯õýðäýé
/Tinca tinca/, Çàíòàõàé çàãàñ /Mesocottus haitej/, Áàãà òîãîñîí îäîò ýðâýýõýé
/Eudia pavonia/ çýðýã àìüòäûã îðóóëñàí áàéíà.
Àãíóóðûí àìüòàí ãýæ àðüñ, ¿ñ,
ìàõ áîëîí áóñàä ò¿¿õèé ýäèéã íü àøèãëàõààð àãíàæ èðñýí óëàìæëàëòàé, àãíóóðûí
íººöòýé àí àìüòíûã õýëäýã áîë àãíóóðûí
íººö ãýæ àãíóóðûí àìüòíû áèîëîãèéí íººöººñ õýâèéí ºñºëò, ¿ðæèëòèéã àëäàãäóóëàõã¿é
àãíàõ, áàðèõ áîëîìæòîé òîî, õýìæýýã õýëäýã þì.
ËÅÊÖ. ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ Ò¯¯ÕÈÉÍ ÄÓÐÑÃÀË
ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀËÛÍ Á¯ÒÝÝÃÄÝÕ¯¯Í ÁÎËÎÕ ÍÜ
Ò¿¿õ áîë õ¿í òºðºëõòíèé áîëîîä äýëõèéí õºãæëèéí
ºíãºðñºí öàãèéí òóõàé áîäèò òºñººëºë þì. ªíãºðñºí öàãèéí ò¿¿õ ÿìàãò ñîíèðõîëòîé
áàéäàã àæýý. Ó÷èð íü:
-
ªíººäðèéí õýí ÷ òýíä, òýð ¿åä áàéãààã¿é
-
ªíººäðèéí õºãæèë, äîðîéòîë á¿õíèé øàëòãààí íü
º÷èãäºðò áàéäàã
Íýãýíò
ºíãºðñºí öàãèéí ò¿¿õ õ¿ì¿¿ñèéí ñîíèðõëûã òàòàæ áàéäàã áîëîõîîð ò¿¿õèéã àÿëàë
æóóë÷ëàëûí ¿íäñýí ìîòèâ áîëãîí àøèãëàõ áîëîìæòîé þì. Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí àÿëàë
æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ò¿¿õèéã ýðãýí õàðàõàä ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë áîëñîí ãàçàð îðîí,
ò¿¿õèéí äóðñãàëò ñ¿ì õèéä, áàðèëãà áàéãóóëàìæ çýðãèéã ò¿øèãëýí æóóë÷íû ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ èðñýí òîõèîëäîë îëîí áàéäàã. Ýíäýýñ õàðàõàä òîâ÷õîíäîî ò¿¿õèéí äóðñãàëûã àÿëàë
æóóë÷ëàëä òàòàí îðóóëæ áàéâàë ýíý íü ò¿¿õýí àÿëàë æóóë÷ëàë ãýæ íýðëýãäýõ
áîëîìæòîé ìýò ñàíàãäàæ áàéíà. Ãýâ÷ àÿëàë æóóë÷ëàëä ò¿¿õèéã ÿìàð õýëáýðýýð ìîòèâ
áîëãîæ àøèãëàæ áàéãààãààñ õîîðîíäîî ÿëãàà á¿õèé àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºðºë
õýëáýð¿¿ä áàéæ áîëîõ óó ãýñýí àñóóäëûã îðõèãäóóëæ áîëîõã¿é þì. Ýíý àñóóäëûã
òîäðóóëàõûí òóëä “Àÿëàë æóóë÷ëàë” áà “Ò¿¿õ” ãýñýí 2 ¿ãèéã Ìîíãîë õýë ç¿éí òèéí
ÿëãàëûí áîëîí áóñàä íºõöë¿¿äýýð õîëáîæ, òîäîðõîé óòãàòàé áàéæ ÷àäàõ
õóâèëáàðóóäûã ãàðãàæ ¿çâýë:
-
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ò¿¿õ
-
Ò¿¿õèéí àÿëàë æóóë÷ëàë
-
Ò¿¿õò àÿëàë æóóë÷ëàë
-
Ò¿¿õýí àÿëàë æóóë÷ëàë ãýñýí õóâèëáàðóóä ¿¿ñ÷
áàéíà.
Õàìãèéí
ýõíèé õóâèëáàð íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàðàë ¿¿ñýë, õºãæëèéí ç¿é òîãòëûí òóõàé
îéëãîëò ãýäýã íü õýíä ÷ îéëãîìæòîé òºäèéã¿é áèäíèé ñîíèðõîæ áàéãàà àÿëàë
æóóë÷ëàëûí ÿìàð íýãýí òºðºë õýëáýðèéí òóõàé áèø ãýäýã íü ÷ òîäîðõîé ó÷ðààñ
îðõèæ áîëîõ þì.
Èíãýõýýð
ò¿¿õèéã àÿëàë æóóë÷ëàëä ìîòèâ áîëãîí àøèãëàõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí òîõèîëäîë á¿ð íü
ÿëãààòàé áàéæ áîëîõ þì õýìýýí ä¿ãíýæ äàðààõ áàéäëààð òóñ á¿ðä íü òîâ÷
òîäîðõîéëîëò ãàðãàæ ¿çüå:
“Ò¿¿õèéí àÿëàë æóóë÷ëàë ãýäýã íü ºíãºðñºí öàã – ò¿¿õèéí
áîäèò äóðñãàëûã ºíººäðèéí ºíäºðëºã äýýðýýñ ñóäëàõ, ñîíèðõîõ àÿëàë”
“Ò¿¿õò àÿëàë æóóë÷ëàë ãýäýã íü ºíãºð÷ áóé öàã – ò¿¿õèéí
õóóäàñíàà òýìäýãëýãäýí ¿ëäýõ äóðñãàëò àÿëàë”
“Ò¿¿õýí àÿëàë æóóë÷ëàë ãýäýã íü ºíãºðñºí öàã – ò¿¿õèéí
òóõàéí ìº÷ëºãò òîäîðõîé õóãàöààíä î÷èõ àÿëàë”
Ýäãýýð
òîäîðõîéëîëòóóä òóñ á¿ðä òîâ÷ òàéëáàð õèéâýë: Ò¿¿õèéí àÿëàë æóóë÷ëàë ãýäýã íü
ò¿¿õèéã ìîòèâ áîëãîí àøèãëàæ áàéãàà ºíººãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õàìãèéí ýíãèéí
áºãººä ò¿ãýýìýë õýëáýð þì. Æèøýýëáýë, Óëààíáààòàð õîòîîñ Áóëãàí àéìãèéí
Ãóðâàíáóëàã ñóìûí íóòàãò îðøèõ Õºãíº õààí óóëûí Ýðäýíý õàìáûí õèéäèéã î÷èæ
¿çýýä, òýíäýýñ ªâºðõàíãàé àéìãèéí Õàðõîðèí ñóìûí íóòàãò îðøèõ Ýðäýíýçóó õèéä
áîëîí ýðòíèé Õàðõîðóì õîòûí ¿ëäýãäëèéã î÷èæ ¿çýõ
àÿëàë íü ò¿¿õèéí àÿëàë æóóë÷ëàë áîëîõ þì. Ýíý àÿëàëûí äîòîîä ìºí ÷àíàð íü
ò¿¿õèéí ýäãýýð äóðñãàëò ãàçðóóäûã ¿çýæ ñîíèðõîõ /õàðàõ/ áà ò¿¿õèéí íü òàëààð
ìýäýýëýë àâàõ /ñîíñîõ/ ïðîöåññîoð äàìæóóëàí ¿çñýí ç¿éë áîëîí àâñàí ìýäýýëýë
äýýðýý òóëãóóðëàí óã ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë, õýí íýãýí ò¿¿õò õ¿ì¿¿íèé òóõàé
õèéñâýðëýí áîäîõ /òºñººëºõ/ áàéäëààð æóóë÷íûã îþóí ä¿ãíýëò õèéõýä õ¿ðãýõýä
÷èãëýãäýæ áàéäàã áàéíà. Ò¿¿õò àÿëàë æóóë÷ëàë
ãýäýã íü õýçýý íýãýí öàãò õèéãäýæ îíöëîí ÿëãàãäàõ øèíæ òýìäýãýýðýý ò¿¿õýíä
òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýí àÿëàëóóä þì. Æèøýýëáýë Ôåðíàí Ìàãåëëàí, Õðèñòîôîð
Êîëóìá, Àìóíäñåí íàðûí áîëîí Òèòàíèê õºëºã îíãîöíû çýðýã àÿëàëóóä ò¿¿õíýý
òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýí áàéäàã. Ýäãýýð àÿëàëûí ìºí ÷àíàð íü ãàçàð ç¿éí íýýëò õèéæ
àìæèëò àâ÷èðñàí, ýñâýë àóãàà èõ ñ¿éðýë àâ÷èðñàí, ýñâýë àíõíû îðîëäëîãî áàéñàí
ãýõ ìýò ººð ººðèéí îíöëîõ øèíæýýðýý ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäæýý. Ýíäýýñ ¿çâýë Ò¿¿õò
àÿëàë æóóë÷ëàë õýìýýõ îéëãîëò íü ìºí ë àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºðºë õýëáýð áèø áîëîõ
íü õàðàãäàæ áàéíà. Ò¿¿õýí àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóõàé òîäîðõîéëîëòîíä “ò¿¿õèéí
òóõàéí ìº÷ëºãò òîäîðõîé õóãàöààíä î÷èõ” ãýñýí íü òóí îéëãîìæã¿é ñàíàãäàõ ç¿éë
áàéæ áîëîõ þì. Ýíý íü ÿìàð íýãýí öàã õóãàöààíû ìàøèíàà𠺺ð öàã õóãàöààíä î÷èõ
÷ þì óó, ÿìàð ÷ ë áàéñàí õèéñâýð, ìàãàäã¿é çºãíºëò áàéäëààð òºñººëºãäºæ áîëîõ
þì. Ýíý íü ¿íýí õýðýãòýý àëü íýãýí çºãíºëò ç¿éëèéí òóõàé òîäîðõîéëîëò áóñ,
õàðèí ò¿¿õýí áîäèò îð÷íûã ¿¿ñãýõ òóõàé îéëãîëò þì. Ò¿¿õèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìºí
÷àíàð íü æóóë÷íû õàðàõ, ñîíñîõ ïðîöåññîîð äàìæóóëàí òºñººëºõ, óðãóóëàí áîäîõ
çàìààð îþóí ä¿ãíýëò õèéëãýõýä ÷èãëýãäýæ áàéäàã áîë
ò¿¿õýí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìºí ÷àíàð íü æóóë÷íû õàðàõ, ñîíñîõ, ìýäðýõ áîëîí
õ¿ðòýõ¿é ãýõ ìýò á¿õèé ë ìýäðýõ¿éä íºëººëæ, ò¿¿õèéí òàëààðõè ìýäýýëýë,
ìýäëýãèéã óðãóóëàí áîäîõ ¿éëäýëã¿éãýýð øóóä îëãîõîä îðøèõ þì. Òîâ÷õîíäîî
ò¿¿õýí àÿëàë æóóë÷ëàë íü æóóë÷èíä ÿã ë ò¿¿õèéí àëü íýãýí ¿åä î÷ñîí ìýò
ñýòãýãäýë ¿ëäýýõ çîðèëãîòîé ãýæ õýëæ áîëîõ þì. Ò¿¿õèéí öàã õóãàöààã õýí ÷
ýðã¿¿ëýí àâ÷èð÷ ÷àäàõã¿é, ãýòýë õ¿í òºðºëõòºí õàìãèéí áîëîõã¿é, á¿òýõã¿é
ç¿éëèéã ë èë¿¿òýé õ¿ñýæ, òýì¿¿ëæ áàéäàã àæýý. Òýãâýë öàã õóãàöààã ýðã¿¿ëýí
àâ÷èð÷ áîëîõã¿é ÷ ãýñýí ò¿¿õèéí áîäèò îð÷íûã áèé áîëãîæ áîëîõã¿é ãýæ ¿¿?Àÿëàë
æóóë÷ëàëûã ºíäºð õýìæýýíä õºãæ¿¿ëñýí äýëõèéí óëñóóäûí ïðàêòèêààñ õàðàõàä
ò¿¿õèéí äóðñãàëò ç¿éëñýý àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíä àøèãëàõäàà ò¿¿íèéã
¿ç¿¿ëýõ, òàéëáàðëàõ, ò¿¿õèéí íü òóõàé òàéëáàðëàí òàíèóëàõ õýëáýðýýð àøèãëàäàã
áºãººä óã äóðñãàëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí à÷ õîëáîãäîë íýìýãäýæ, õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ñýë
ñîíèðõîëûã òàòàõûí õýðýýð ò¿¿íèéã àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíä òàòàí
îðóóëàõ õýëáýð íü íàðèéñ÷, æóóë÷äàä èë¿¿ ã¿íçãèé ñýòãýãäýë
òºð¿¿ëýõèéí òóëä îð÷íûã óã äóðñãàëûí ò¿¿õýí îíöëîã, öàã ¿å ð¿¿ óëàì á¿ð
îéðòóóëàõûã, òîäðóóëáàë ò¿¿õýí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéã ò¿¿õýí îíöëîãòîé íü
íºõöºëä¿¿ëýõèéã ýðìýëçäýã áàéíà. Òóõàéëáàë, Ìàäàãàñêàð àðëûí îéðîëöîîõ
Ìàííàêàðà àðàë äýýðõè ýðòíèé öàéç, áýõëýëò öàìõàãèéã àíõëàí æóóë÷äàä èë
ìóçåé õýëáýðýýð ¿ç¿¿ëäýã áàéñàí áîë öààøèä ò¿¿íèéã ñýðãýýí çàñâàðëàæ, óëìààð
òýíä õýí ÷ î÷ñîí òýðòýý 16-17-ð çóóíû ¿åä, Åâðîïûí êîëîíè÷ëîã÷äûí áýõëýëò
õ¿ðýýíä î÷ñîí ìýò ñýòãýãäýë òºð¿¿ëýõ¿éöýýð òîõèæóóëñàí òºäèéã¿é æóóë÷èä èõòýé
¿åä êîëîíè÷ëîã÷èä áîëîí íóòãèéí óóãóóë èðãýäèéí õîîðîíäîõ äàéí áàéëäààí,
ñºðãºë人íèéã öàéçààñ õàðóóëàõ, öàéçûí äîòîðõè àìüäðàëûã ¿ç¿¿ëýõ ãýõ ìýò àðãà
õýìæýýã áîäèòîîð çîõèîí áàéãóóëäàã àæýý. Óã öàéçûí äîòîðõè á¿õ ç¿éë, á¿ð
õàìãèéí æèæèã ýäëýë¿¿ä íü ÷ ÿã ë òýð 16-ð çóóíû ¿åèéíõ áàéäàã áºãººä æóóë÷äûã
òèéø íü íýâòð¿¿ëýõäýý ºíºº ¿åèéí áàë, ¿çýã, äýâòýð, ôîòîàïïàðàò áîëîí áóñàä
ç¿éëñèéã íýâòð¿¿ëäýãã¿é þì áàéíà. ̺í ò¿¿í÷ëýí Èñïàíè óëñàä îðøèõ ãàçàð äîîðõè
õóó÷èí øîðîíã æóóë÷äàä ¿ç¿¿ëäýãã¿é áàéñàí áîëîâ÷ ÿâààíäàà õîòûí çàõèðãààíû
øèéäâýðýýð æóóë÷äàä íýýëòòýé áîëãîæýý. Ãýòýë òóí óäàëã¿é óã õîòîä àÿëàí
èðýã÷äèéí òîî îãöîì ºñºæ, õîòûí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä áîëîí èðãýäèéí àøèã
îðëîãî íýìýãäýõ áîëñîí áàéíà. Ýíý ¿åä íýãýí îâñãîîòîé êîìïàíè óã øîðîíã õîòûí
çàõèðãààíààñ õóäàëäàí àâ÷, øîðîíã îëîí æèëèéí ºìíº àøèãëàæ áàéñàí òýð ë õýëáýðò
íü îðóóëæýý. Òýä áàðèëãûí çàñëûã õèéõäýý ÷ ÿã ë àíõ ÿìàð ìàòåðèàëààð, õýðõýí
õèéæ áàéñíààð ¸ñ÷ëîí ã¿éöýòãýñýí íü óã øîðîí ýðãýýä áàéãóóëàãäñàí ìýò áîëñîí
áàéíà. Èíãýýä ñîíèðõñîí æóóë÷èä óã øîðîíä õîíîãëîõ áîëîìæòîé áîëæ, “ñàéí
äóðààðàà” øîðîíä õîíîãëîõûã õ¿ñýã÷äèéí òîî íýìýãäñýí áàéíà. ¯¿íèé ºìíºõ
æèøýýíýýñ ÿëãàãäàõ ãîë îíöëîã íü øîðîíãèéí á¿õ ºðººíä öàõèëãààí ãýðýë ÷èéäýí
áîëîí áóñàä õýðýãñýë òàâüæýý. Ýíý íü óã øîðîíã ò¿¿õýí áîäèò áàéäëààñ íü
õºíäèéð¿¿ëæ áàéñàí ó÷ðààñ òýäãýýðèéã æóóë÷èä çºâõºí õ¿ññýí ¿åäýý ë àâ÷ àøèãëàõ
áîëîìæòîé áîëãîæ ººð÷èëæýý. Äýýðõè
æèøýýí¿¿äýýñ ò¿¿õèéí áà ò¿¿õýí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãîë ÿëãààã õàðàõ áîëîìæòîé.
ªíãºöõºí ä¿ãíýâýë ò¿¿õèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí äàðààãèéí /äýâøñýí/ øàò íü
ò¿¿õýí àÿëàë æóóë÷ëàë ãýæ õýëæ áîëîõ áàéäàë õàðàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷ ¿íýíäýý ýíý
íü çààâàë õºãæëèéí øàò äàìæëàãà áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ¿ã áèø þì. Òîäðóóëáàë òóõàéí àÿëàëààñ æóóë÷íû àâàõ òààøààë ìýäðýìæ,
ñýòãýë õàíàìæ, ìýäýýëýë, æóóë÷íû áàéãóóëëàãûí àâàõ àøèã îðëîãî çýðýã àÿëàëûí
÷àíàðûã òîäîðõîéëîã÷ ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã õàìãèéí äýýä çýðýãò õ¿ðãýõýä
ò¿¿õýí àÿëàë æóóë÷ëàëûí çîðèëãî îðøèõ áºãººä ò¿¿õèéí ãýæ íýðëýæ áàéãàà
õýëáýðýýñ “îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ” õýìýýõ øèíý ýëåìåíòýýð ÿëãàãäàõ áºãººä äýëõèéí
àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà íü ò¿¿õèéí àÿëàë æóóë÷ëàëààñ ò¿¿õýí àÿëàë æóóë÷ëàë ðóó øèëæèæ áàéíà ãýæ
îéëãîæ áîëîõ þì.
ËÅÊÖ. ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ ÑΨËÛÍ ÄÓÐÑÃÀË ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀËÛÍ Á¯ÒÝÝÃÄÝÕ¯¯Í ÁÎËÎÕ ÍÜ
Àëü íýã óëñ îðîíä ººðèéí õºãæëèéí ò¿¿õèéí ÿâöàä äàõèí
äàâòàãäàøã¿é àðâèí áàÿëàã ñî¸ëûí õºãæëèéã á¿òýýæ ò¿¿íèéãýý õàäãàëàí óëàìæèëæ
èðñýí áàéäàã. ¯¿íèé íýãýí àäèë ìîíãîë îðîí ò¿¿õ ñî¸ëûí àðâèí áàÿëàã ºâ ñàíòàé.
Ýä¿ãýý äýëõèé äàõèíàà õ¿÷òýé õºãæèæ áóé àÿëàë æóóë÷ëàëûí òîìîîõîí òºðºë áîë ò¿¿õ
ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàë þì. Ýä¿ãýý àÿëàë æóóë÷ëàëûí äýëõèéí ÷èã õàíäëàãà
ººð÷ëºãäºæ, àìðàëòàà äàëàéí ýðýãò ýëñýí äýýð õýâòýæ íàðàíä áèåý øàðæ, çóãàà
öýíãýë õººöºëäºí àìðàõààñ èë¿¿ãýýð îíãîí áàéãàëü, àí àìüòàí ò¿¿õ ñî¸ëòîé
òàíèëöàõ ººðèéí ñîíèðõîëä èë¿¿ íèéöñýí èäýâõòòýé õýëáýðë¿¿ øèëæèæ áàéíà. Èéì
ó÷ðààñ ñî¸ëûí àÿëàëààð àÿëàãñäûí òîî ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä äýëõèéí õýìæýýíä óëàì èõ
áîëîõ õàíäëàãàòàé áîëæýý. Àÿëàë æóóë÷ëàë íü ººðèéí îðíû áàéãàëü ñî¸ë, ò¿¿õ
çýðãýý àøèãëàí õàðüöàíãóé áàãà õºðºí㺺ð õºãæèí äýýøëýõ á¿ðýí áîëîìæòîé, àæ
¿éëäâýðëýë ãýäãèéã äýëõèéí îëîí óëñ îðîí õ¿ëýýí çºâøººðººä áàéíà. Óëñ îðîí á¿ð
ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ íººö áîëîëöîîòîé áàéäàã òóë õºðºí㺠ìºí㺠èõ
øààðäààä áàéäàãã¿é. Ñî¸ë ãýäýã îéëãîëòûã
øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ îëîí ÿíçààð òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Ñóäëàà÷èä çºâõºí ñî¸ë
ãýäýã óòãûã 300-ãààä ÿíçààð òîäîðõîéëñîí áàéäãèéã äóðäæýý. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí
ñóäàëãààíä òîäîðõîéëñíîîð: “Ñî¸ë ãýäýã áîë àëèâàà õ¿ì¿¿íèé ¿çýë áîäîë èòãýë
¿íýìøèë ¿íýëýìæ, ìýäëýã óõààí õèéãýýä çàí àâèðûí íèéëáýð öîãöûã õýëýõ áºãººä
ýíý íü íèéãìèéí õºãæëèéí á¿õèéë ÿâöàä áàÿæèãäàæ áàéäàã.”[1]
ãýæýý. Äýýðõýýñ ¿çâýë : Ñî¸ë íü íèéãýì äýõ õ¿ì¿¿ñèéí àëèâàà íèéòëýã¿¿ä á¿õýí
ººð ººðñäèéí àìüäðàëûí õýâ ìàÿã îëîí íºëººëºë¿¿äýýñ øóóä õàìààðñàí äàõèí
äàâòàãäàøã¿é áàÿëàã áèå äààñàí ºâºðìºö øèíæ ÷àíàð ä¿ð òºðõèéã áèé áîëãîñîí
îíöëîãèéã õýëíý. Àëèâàà ñî¸ë íü áàéíãà ººð÷ëºãäºæ íýãäýí íèéëæ, ÿëãàðàí
òóñãààðëàãäàæ áàéäàã.
Æóóë÷äûã òàòàæ áàéäàã õ¿÷èí ç¿éëñèéí íýã òîìîîõîí õýñýã íü òóõàéí îíöëîã ÿëãàà á¿õèé ñî¸ë
áºãººä àÿëàë æóóë÷ëàëûí òîìîîõîí ¿çìýð áîëäîã.
Ñóäëàà÷ Ôðèêåàó : “Ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàë ãýäýã íü ò¿¿õèéí ºâ, õºøºº,
äóðñãàë, ìóçåé, ãàëàðåé, óðëàãèéí òîãëîëò, õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéã
ñîíèðõñîí àëèâàà àÿëàëûã õýëíý õýìýýæýý.”2.
Ñóäëàà÷ Â.Ãàðòíåðèéí áè÷ñýíýýð : “Ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàë íü õ¿ì¿¿ñèéí òýðõ¿¿
àÿëàëä îðîëöîõ øàëòãààí áîëîâ÷ ò¿¿õ ñî¸ëûí õ¿÷èí ç¿éëñèéí ¿çìýðèéã áàãòààñàí
àëèâàà àÿëàëóóäûã õàìààðóóëñàí ºðãºí õ¿ðýýòýé îéëãîëò. ”3
ãýñýí íü ò¿¿õ ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã òîäîðõîéëîõ
åðºíõèé ¿íäýñ áîëæ áàéíà. Ýíä öóõàñ áîëîâ÷ òîéìëîí àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé íýã
àñóóäàë áîë ò¿¿õ ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí äýëõèé äàõèíû õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãûí
àñóóäàë þì.
Ñ¿¿ëèéí
æèë¿¿äýä óëñ îðîí á¿ðò ò¿¿õ, ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàë øèíýýð íýìýãäýõ õàíäëàãà
àæèãëàãäàæ áàéíà. ¯¿íä æèøýý áîëãîæ ìîíãîëòîé àäèë í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí
óëàìæëàëòàé óëñ îðîí áîëîõ Êàçàõñòàí
óëñûã àâ÷ ¿çüå Êàçàõñòàí óëñ: Ýíý
óëñûí àìüäðàëûí íýã õýâ ìàÿã íü í¿¿äýë àìüäðàëûã íü ñîíèðõñîí àÿëàë, õîòûí
àÿëàë, õºäºº àæ àõóéã ñîíèðõîõ àÿëàë äàâàìãàéëäàã. Á¿ãä íàéðàìäõ Êàçàõñòàí óëñ
íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö èõòýé îðíû òîîíä áàãòäàã áºãººä ÅâðîÀçèéã õîëáîñîí
ò¿¿õèéí áîëîí ñî¸ëûí àðâèí áàÿëàãòàé þì. Íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýýãýýðýý äýëõèéä
åñºí òîì ã¿ðíèé òîîíä áàãòäàãáà öàã àãààðûí òààòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëñýí
áàéäàã.Êàçàõñòàí ò¿¿õ ñî¸ë íü 2000 æèëèéí ò¿¿õòýé .Ýðòíèé í¿¿äýë÷èí îâîã
àéìàã ýíý ãàçàðíóòàãò àìüäàð÷ èðñýí àäóó
ìàëàà õàðèóëàí , àðäûí óðëàãàà õºãæ¿¿ëýí ýðòíèéé ò¿¿õ äóðñãàëûí ç¿èë áîëîõ
Òîðãîíû çàì íýâòýð÷ ºíãºðäºã áàéñàí áèëýý.̺í òóñ îðíûã çîðèí èðýõ õ¿ì¿¿ñò
í¿¿äýë÷äèéí ñî¸ëûã òàíèëöóóëàõ áîëîí ýêî àÿëëûã ñàíàë áîëãîäîã áºãººä òîðãîíû
çàì äàãóóõ àÿëàë, õîòûí àÿëàë, ºíäºð ÷àíàðòàé çî÷èä áóóäàëä áàéðëàæ ¿éë÷ë¿¿ëíý.
ÞÍÅÑÊÎ-ãîîñ ñàíõ¿¿ ýäèéí òóñëàìæèéã Êàçàõñòàí óëñàä ¿ç¿¿ëýõ áîëñîí õýìýýí ýäèéí çàñãèéã ñàéæðóóëàõ
çîðèëãîîð ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæèëä íü
õºðºí㺠îðóóëàõ áîëñîí áàéíà.ÞÍÅÑÊÎ, ͯÁ-ûí õºãæëèéí ïðîãðàì, Äýëõèéí
àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãààñ òóñëàõ ñàíàë áîëãîñîí íü àÿëàë æóóë÷ëàëààð
æóóë÷äûí õ¿ð÷ î÷èõ äýä á¿òýöèéã ñàéæðóóëàõ ,îðîí íóòãèéí òóð îëåðàòîðóóäàä
çîðèóëñàí ñóðãàëò, ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëàõ ¿¿äíýýñ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí
áàéíà.
Ñî¸ëûí ºâèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí 5-í çàð÷èì
Ñî¸ëûí ºâèéí àÿëàë
æóóë÷ëàëûí òºëºâëºãººãººð àìæèëò îë, áèåëýõ òàâàí çàð÷èì ãàðñàí áàéíà.
1.
Õàìòðàí àæèëëàõ
Ñî¸ë óðëàã, ìóçåé ,ãàçàð íóòàð, ýäèéí çàñãèéí
õºãæèë, õ¿í òºðºëõòºíèéí íéèãýì, àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºëºâ áàéäàë, õàäãàëàëò,
õàìãààëàëò, ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíä ÿâæ èðñýí áàéíà. Õàìòàð÷ àæèëëàõ íü ãàíöààðàà
àæèëëàõààñ õàìààã¿é èõ àìæèëòàíä õ¿ðíý.
2.
Àÿëàë æóóë÷ëàë ç¿éä íèéöñýí íýãäìýë áàéõûã ýðõýì
áîëãîõ
Ñî¸ëûí ºâèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºëºâëºãºº íü æóóë÷èí
áîëîí îðøèí ñóóã÷äûí õýðýãöýýã òýíöâýðòýé èæèë áàéëãàõ õýðýãòýé. Àÿëàë
æóóë÷ëàëûí ä¿ð òºðõ íü õ¿÷èí ç¿òãýë ýâ íýãäýëòýé õîëáîîòîé áàéõààñ øàëòãààëàõ
áºãººä àÿëàë æóóë÷ëàëûí õ¿÷èí ÷àäàë, ýâ íýãäëýýñ õàìààð÷ ÿëãààòàé áàéíà.
3.
Òºëºâëºãººã àëü áîëîõ ñîíèðõîë òàòàõóéö áàéäàëòàé
õèéõ
Çî÷èí ãèé÷äèéã óéäààõã¿éãýýð, äóðñãàëò ãàçðóóäààð
õàìðààðóóëàõûã áîäîëöîõ õýðýãòýé.
4.
Æèíõýíý ÷àíàðò ¿éë÷èëãýýãýý õàíäóóëàõ
ºíººäºð àÿëàë æóóë÷ëàëûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõûã
øààðäàõ áîëñîí ó÷èð àìüäðàë äýýð æèíõýíý ÷àíàðûã àíõààðàõ áîëñîí.
5.
Äàðõàí öààçàò ãàçàð íººö áàÿëàãèéã õàìãààëàõ
Ñî¸ëûí ºâèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íºëººãººð ò¿¿õ, ñî¸ë,
áàéãàëèéí íººö, áàÿëàãèéã õàìãààëàõ òàëààð òóñãàõ õýðýãòýé. ͺºö áàÿëàã
õîìñäîæ, ¿ã¿é áîëîõ àâààñ íºõºøã¿é õîõèðîë ó÷èðíà.
ªâèéí àÿëàë æóë÷ëàëûí ïðîãðàìì íü õýí õààíà ÿàæ
ºâèéí æóóë÷ëàëûã óõààëãààð õèéõ âý ãýäãèéã 1-ðò
àíõààðàõ, 2-ðò õºòº÷ àëõàì àëõàìààð òóñ äýìæëýãýý ºã÷ áàéíà. ªâèéí àÿëàë
æóóë÷ëàëä ÷àæ àìæèëò îëîõ âý ãýäãýýñ ýõëýõ áîëíî.
Ñî¸ëûí ºâèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí 4-í øàò
Ñî¸ëûí ºâèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºëºâëºãººãººð ¿å øàò
íü äàðààõ áàéäëààð õºãæèæ áàéíà.
1.
×àäàìæèéí ¿íýëãýý. Òà íàðûí íýãäìýë áàéäàë, ¿çèýð,
ãèé÷äýä ¿éë÷ëýõ, çîõèîí áàéãóóëàõ, ÷àäâàð, çàõ çýýëä íººö áàÿëàãèéã õàéðëºàí
õàìãààëàõàä ¿íýëýãäýíý.
2.
Çîõèîí áàéãóóëàõ òºëºâëºãºº. Ýäèéí çàñãèéí íººöèéã
ñàéòàð àøèãëàõ õýðýãòýé. ºâèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûã äýìæèõ, õààëãûã îíãîéëãîõ
ò¿ëõ¿¿ð¿¿ä áàéõ ¸ñòîé. Ãîë çîðèëãî íü ¿¿ãýýð õýìæèãäýíý.
3.
Ãèé÷äýä áýëòãýõ íººö áàÿëàãèéã õàìãààëàõ. Îäîî
áîëîí èðýýä¿é öàãàà ñàéí õàðàõ,îäîî áîë òà ººðñäèéíõºº íýãäìýë áàéäëûã óäààí
õóãàöààíä ñàéæðóóëàõ òàë äýýð àíõààð
4.
Àìæèëòûí ýðýëò õýðýãöýý. Òàíàé çàõ çýýëèéã ñóäëàõ
òºëºâëºãººíèé çîðèëãî íü äàâõàðëàí æèë æèëä õºãæèæ áàéõ áîëíî. Îðîëöîã÷äûã àëü
ãàçàð, àëü á¿ñ íóòãààñ àâàõàà ñóäëàæ áàé.
Ñî¸ëûí ºâèéí àÿëàë æóóë÷ëàë íü äàðààõ ¿ð àøãèéã ºã÷
áàéíà.
·
Áèçíåñò àæëûí áàéð íýìýãäýæ áàéíà.
·
Óëñûí îðëîãî íýìãäýæ áàéíà.
·
Ýäèéí çàñãèéí áàéðøèë òºðºëæèæ áàéíà.
·
Ò¿íøëýëä àç çàâøààí òîõèîëäîæ áàéíà.
·
Çî÷èä ãèé÷èä ò¿¿õèéã ñîíèðõîæ, õàäãàëàëò ñàéæèðñàí.
·
Ò¿¿õèéí ¿çìýîèéí óëñûí îðëîãî èõýññýí.
·
Óëàìæëàëò ñî¸ëûí òºëºâ áàéäàë ñàéæèðñàí.
·
Ò¿¿õèéí íººö áàÿëàã äàõ õºðºí㺠îðóóëàëò èõýññýí.
·
Ýâ íýãäëèéí áàéäàë áàõàðõàë áîëæ áàéíà.
·
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéðëàëûí óòãà ó÷èð ºññºí.
Ïðîôåññîð Ñòýíêè áîëîí Øðýåð íàð îëîí óëñûí õ¿ðýýíä
ÿâàãäàæ áóé àÿëàëóóäûã æàãñààí ¿çýýä òýäãýýðèéã äîòîð íü ãóðâàí øàëãóóðààð
øàëãàæýý.
À. Àÿëàëä áàãòàõ èäýâõòýé
¿éë àæèëëàãààãààð íü
Á. Àÿëàëä õàìðàãäàæ áóé
õ¿ì¿¿ñèéí îíöëîãîîð
Â. Àÿëàëûí ãîë çîðèëãîîð
íü
¯¿íýýñ ¿íäñýí
ãóðâàí òºðºë õýëáýð áàéíà.
1. Óãñààòíû àÿëàë æóóë÷ëàë/Ethnic tourism/ ãýäýã íü
ñóäëàõ ñóðàõ ÷èãëýëýýð àÿëàã÷äûã õàìðóóëäàã áºãººä æóóë÷äûí àìüäðàëûí õýâ ìàÿã,
óëàìæëàëò çàí çàíøèë ñî¸ëîîñ ººð õýâ ìàÿãòàé õ¿ì¿¿ñò òàòàãäàí î÷èõûã õýëíý. Óã
õýëáýðèéí àÿëàë æóóë÷ëàëä õàìðàãäñàí õ¿ì¿¿ñ òóõàéí îðíû õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí õýâ ìàÿãò ò¿ð óóñàí îðæ , îðîí
íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ õýðõýí àìüäàð÷ þó ø¿òýí áèøèð÷ þó èäýæ óóæ, þó ýäýëæ õýðýãëýæ
õýðõýí àæèëëàæ àìüäàð÷ áàéäãèéã ìàø îéðîîñ ñóäàëæ òýð ÷ á¿¿ õýë áèåýðýý àìñàõ
áîëîìæòîé áàéäàã. Òîâ÷ õýëýõýä óãñààòíû àÿëàë æóóë÷ëàë íü ººð ñî¸ëòîé àðä
ò¿ìíèé òóõàé óëàì èõèéã ìýäýõ çîðèëãîòîé áàéäàã. Çàðèì íýã ñóäëàõ àðãà ÷èã íü
ñî¸ëûã èëýðõèéëæ áàéäàã óëàìæëàëò á¿æèã íààäàì ¸ñëîë çýðýã áîëíî. Äýýðõýýñ
¿çâýë ìîíãîë÷óóäûí í¿¿äýë÷èí àæ àìüäðàë
àõóé õýâ ìàÿã ¸ñëîë, çàí ¿éë òýðã¿¿òýí ¿åýñ ¿åä óëàìæëàãäàí èðñýí ñî¸ë, ò¿¿íèéã
ñîíèðõîõ àÿëàë íü óãñààòíû àÿëàëä îðíî. ̺í
¿¿íèéã í¿¿äýë÷äèéí àÿëàë ãýæ íýðëýäýã.
2. Ò¿¿õèéí àÿëàë æóóë÷ëàë /historical tourism/ ãýäýã íü
ìóçåé,õºøºº äóðñãàëóóä, õ¿íèé ãàðààð
õèéñýí á¿òýýë¿¿ä, ò¿¿õèéí ºìíºõ ¿åä áîëñîí ¿éë ÿâäëóóä, ñî¸ë èðãýíøëèéí äóðñãàëóóä
ò¿¿õýí òîìîîõîí ¿éë ÿâäëûã àëü áîëîõ áîãèíî õóãàöààíä òàíèëöóóëàõ ¿éë
àæèëëàãààã õýëíý. Ò¿¿õèéã çóãàà öýíãýëòýé õîñëóóëàí, îéëãîõîä õÿëáàðààð õºòºëáºðò
òóñãàæ æóóë÷äàä áîãèíî õóãàöààíä ò¿¿õèéí òàëààð ñóäëàõ áîëîìæ ºãäºã. Èéì òºðëèéí àÿëàëûí ¿íäýñ íü ò¿¿õ
ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçðóóä áîëíî.
3. Ñî¸ëûí ¿éë ÿâäëûí àÿëàë æóóë÷ëàë /cultural event
tourism/ ãýäýã íü óëñ ¿íäýñòíèé ººðèéí
áàÿð íààäàì , ìºí îëîí óëñûí õýìæýýíèé óðëàã ñî¸ëûí ¿éë àæèëëàãààíóóäûã
ñîíèðõîí àÿëàõ ÿâäàë þì. Æèøýý íü : Ìîíãîë ¿íäýñòíèé ýðèéí ãóðâàí íààäàì,
öàãààí ñàð çýðýã óëàìëàëò ¿éë ÿâäëóóäûã ¿çýõ çîðèëãîîð èðæ áóé æóóë÷äûí òºðºëä
õàìààðíà.
¯¿íýýñ ãàäíà ñóäëàà÷èä
ò¿¿õ,ñî¸ëûí õ¿ðýýíä áàãòàõ îëîí õýëáýðèéã àíãèëæ ¿çñýí íü áèé.
Õàðèí õýëáýðèéí õóâüä
ãýâýë:
Øàøíû àÿëàë./ Religious tourism/ Àëèâàà óëñ ¿íäýñòíèé
øàøèí ò¿¿õòýé õîëáîîòîé ºâ, ñî¸ëûã ñîíèðõîí ¿çýõýä ãîë çîðèëãî íü îðøäîã.
À. Ìýðãýæëèéí Á. Ñîíèðõîã÷äûí
ãýñýí 2
àíãèëàëä õóâààãäàíà.
Ìýðãýæëèéí ãýäýãò øàøíûã íîìëîã÷èä ëàì íàð áîëîí
ø¿òëýãòýíã¿¿ä, óã øàøíûõàà ò¿¿õýí óë ìºð, àëäàðòàé ñ¿ì õèéä¿¿äýýð ìºðãºë õèéõ
¿íäñýí çîðèëãîòîé àÿëäàã. Ñîíèðõîã÷èä íü øàøíû õîëáîãäîëòîé ñî¸ëûã ñîíèðõîõ
ñóäëàõ çîðèëãîîð øàøíû îðîí ãàçàð ñ¿ì õèéä¿¿äýýð àÿëäàã.
1. Óðëàãèéí àÿëàë/art tourism/ íü õºãæèì á¿æèã, æ¿æèã,
óðàí áàðèëãà, ãàð óðëàë çýðýã óðëàãèéí á¿òýýë¿¿äèéã ñîíèðõîã÷èä îðîëöäîã àÿëàë
þì. Ýíý àÿëàëûã óðëàãèéí õ¿ì¿¿ñ ¿çýã÷èä ø¿òýí áèøèðýã÷èä õèéäýã àÿëàë ó÷ðààñ
àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìàø òóñãàé çàõ çýýë áîëäîã.
2. պ人ãèéí àæ
àìüäðàë ñîíèðõîõ àÿëàë/rural tourism/. Ýíý àÿëàë íü õºäºº íóòàã íü õîò
ñóóðèí ãàçðûí èðãýíøëýýñ ÿëãààòàé ºâºðìºö ñî¸ëûí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëñýí áàéäàã
îíöëîãèéã ñîíèðõîõ àÿëàëûã õýëæ áîëíî.
3. Õîò ñóóðèí ãàçðûí àæ
àìüäðàëûã ñîíèðõîõ àÿëàë /urban tourism/. Ýíý àÿëàë íü ñóóðèí èðãýíøèë
áóþó õîò ñóóðèí, òºâ íèéñëýë¿¿äèéí àõóé àìüäðàëûã ¿çýæ ñîíèðõîõûã ãîë çîðèëãîî
áîëãîäîã. Ýíý àÿëàëûí íýã õýñýã áîëîõ õîòûí àÿëàë áºãººä õîòûí ºäºð òóòìûí
àìüäðàë áàðèëãà áàéøèí, äýëã¿¿ð õîðøîî, çàì òýýâýð, õ¿ì¿¿ñèéí çàí àðàíøèí
çýðã¿¿äèéã àÿëàã÷èä ¿çýõ áîëîìæòîé.
Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàë ãýäýã íü á¿õýë á¿òýí
öîãö ¿çýë áàðèìòëàë, àÿëàëûí îëîí òºðë¿¿äèéã ººðòºº áàãòààñàí íýãäñýí îéëãîëò
áîëíî.
Ýä¿ãýý äýëõèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãààñ àÿëàë
æóóë÷ëàëûã äýìæèã÷ óëñ îðíóóäàä àÿëàë æóóë÷ëàëûã òîãòâîðòîéãîîð õºãæ¿¿ëýõ
áîäëîãîî îíîâ÷òîé òîäîðõîéëñîí, ººðèéí ¿íäýñòíèé óóãóóë ñî¸ë, ò¿¿íä õàìààðàõ
á¿õèé ë ºâ äóðñãàëóóäûã äýëõèé äàõèíàà ñóðòàë÷ëàí ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëæ õàìãààëàõ,
çàñàí ñýðãýýõ á¿õèé ë àðãà çàìààð àÿëàë æóóë÷ëàëûí ýåðýã ¿ð ºãººæèéã
íýìýãä¿¿ëýõ, ñî¸ëûí óóñàí ººð÷ëºãäºõ ñºðºã íºëººëëèéã áàãàñãàõûã óðèàëæ áàéãàà
áèëýý.
Ò¿¿õ ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã ñýòãýë òàòàõ ¿çìýð áîëîí
æóóë÷äàä õàíäñàí áàéäëààð íü äàðààõ îëîí ç¿éëýýð àíãèëæ áîëíî. Õ¿ì¿¿ñ ººð
ººðñäèéí ñîíèðõëûí äàãóó ÿìàð íýãýí àÿëàë õèéõýä îëîí ç¿éë íºëººëäãèéí íýã íü
æóóë÷äûí ñýòãýë òàòàõ ¿çìýð þì. Ñýòãýë òàòàõ ¿çìýð ãýäãèéã ÿíç á¿ðýýð
òîäîðõîéëñîí áàéäàã ÷ ¿¿íýýñ á¿õ ç¿éë æóóë÷íû ñîíèðõîë ñýòãýëèéã òàòàõ ¿çìýð
áàéæ ÷àäíà. Ñóäëàà÷ Â. Ãàðäíåð “Æóóë÷íû ñýòãýë òàòàõ ¿çìýð ãýäýã íü àëèâàà õ¿í
òîäîðõîé íýã ãàçàð òèéø àÿëàë õèéõýýð áîëæ áàéãàà àëèâàà ó÷èð øàëòãààíûã
õýëíý.” õýìýýæýý. Ò¿¿õ ñî¸ë:íü ºðãºí õ¿ðýýòýé îéëãîëò ó÷ðààñ
îëîí ¿çìýðèéã ººðòºº àãóóëæ áàéäàã
- Ò¿¿õèéí äóðñãàëóóä íü - Õ¿í òºðºëõòºíèé òîìîîõîí ºâ äóðñãàëóóäàä íü ýðòíèé áóëø áóíõàí, õºøºº, ò¿¿õýí äóðñãàëò áàðèëãà áàéøèí , ñ¿ì õèéä ãýõ ìýò àëèâàà ò¿¿õýí äóðñãàëò ãàçðóóä õàìðàãäàíà. Æèøýýëáýë: Õàðõîðóì, Ýðäýíýçóó õèéä, Õàðáóõûí áàëãàñ ãýõ ìýò.
- Óëñ ¿íäýñòí¿¿äèéí ºâºðìºö ñî¸ëûí õýâ ìàÿã/Distinctive cultural patterns/ - Æóóë÷äûí àÿëàë õèéõ íýã ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë íü òóõàéí àðä ò¿ìíèé óëàìæëàë, àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, ¸ñ çàíøèë, õóâöàñ, õýðýãëýë, øàøèí ø¿òëýã çýðýã ñî¸ëûí ºâºðìºö ÿëãààòàé õýâ ìàÿãóóä áàãòàíà.
- Óðëàã áà ãàð óðëàë/Arts and handicrafts/ – Òóõàéí óëñ ¿íäýñòýíèé óëàìæëàëò áà îð÷èí ¿åèéí óðëàãèéí á¿òýýë ¿ç¿¿ëáýð¿¿ä /á¿æèã, õºãæèì, æ¿æèã, óðàí çóðàã, áàðèìàë,/ îðíî. Ìîíãîëûí óëàìæëàëò ãàð óðëàëûã àðäûí äóó á¿æèã õººìèé, ìàãòààë, óðàí íóãàðàëò, ìîðèí õóóð, îð÷èí ¿åèéí ñîíãîäîã óðëàã çýðýã íü æóóë÷èí á¿ðèéí õºòºëáºðò õàìðàãääàã.
- Ýäèéí çàñãèéí ñîíèðõîëòîé õýâ ìàÿãóóä /Interesting economic avtivity/– Æóóë÷èä ººðñäèéí àÿëàæ áóé ãàçàð îðíûã ýäèéí çàñàã óëàìæëàëò àæ àõóéí òàëààð ñîíèðõîõ íü ýëáýã. Æèøýý íü ìîíãîë÷óóäûí óëàìæëàëò í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé, ò¿¿íèé àøèã øèì áîëîâñðóóëàëò çýðãèéí ¿çìýð áîëäîã.
- Õîò ñóóðèí ãàçðóóä ò¿¿íèé õºãæèëò/Interesting urban areas/ – Õîò ñóóðèí ãàçðûí ºâºðìºö ä¿ð òºðõ , õýâ ìàÿã, õ¿ì¿¿ñèéíõ íü àæ òºðºõ áàéäàë, áàðèëãà áàéøèí, õóäàëäàà íàéìàà, òºð çàñàãëàë, ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóä, øºíèéí àìüäðàë ãýõ çýðýã íü á¿õýëäýý òóñãàéëñàí íýã ºâºðìºö ñî¸ëûã á¿ðä¿¿ëäýã.
- Ìóçåé áîëîí áóñàä ñî¸ë óðëàãèéí çîðèóëàëòòàé áàéãóóëàìæóóä/Musems and kther cultural facilities/ – ßíç á¿ðèéí ÷èãëýëèéí ìóçåéí¿¿ä /áàéãàëèéí, ò¿¿õèéí, óãñààòíû,øèíæëýõ óõààíû ãýõ ìýò/ á¿õ òºðëèéí ìóçåéí¿¿ä æóóë÷äûí íýãýí ¿íäñýí ¿çìýð áîëäîã. Ìóçåé íü îëîí ÿíçûí ñîíèðõîëòîé ç¿éëñèéã íýã äîð òºëººëºí ¿çýæ, áàãö ìýäýýëýë àâ÷ ÷àääàã íü æóóë÷äàä à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ýíý íü ò¿¿õ ñî¸ëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí áèå äààñàí íýã òºðºë áîëäîã. ¯¿íä óðëàãèéí ãàëàðåé, ýðòíèé ýäëýëèéí äýëã¿¿ð ýíý ÷èãëýëèéí ¿çìýðò õàìðàãäàíà.
- Àðä ò¿ìíèé ýëãýìñýã íàéðñàã áàéäàë, çî÷èëîìòãîé õàðüöàà /Friendlines of residents/
- í¿äýíä õàðàãäàæ, ãàðò áàðèãääàãã¿é áîëîâ÷ æóóë÷èí ãèé÷äýä õàìãèéí õ¿÷òýé ñýòãýãäýë òºð¿¿ëäýã. Àÿëàë ÿâàãäàæ áóé òóõàéí ãàçàð îðíû õàðèëöàà, ýëãýìñýã çàí áàéäàë íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýýíèé ñóóðü îéëãîëò þì.
- Ôåñòèâàëü ñî¸ëûí ¿éë ÿâäëóóä/festivals and cultural events/ íü äýëõèéä íèëýýä àëäàðòàé áàéäàã. Æèøýý íü : Ìîíãîëûí òºðò ¸ñíû èõ áàÿð íààäàì æóóë÷äûã òàòàã÷ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã.
- Öèðê áîëîí ñýäýâò õ¿ðýýëýíã¿¿ä/Theme park and circuses/. Ñýäýâò õ¿ðýýëýí ãýäýã íü ÿìàð íýãýí òîäîðõîé àãóóëãà, çîðèëãî ñýäâèéí õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãààãàà çîõèîí áàéãóóëæ, õ¿ì¿¿ñò ¿éë÷èëäýã àìðàëò öýíãýýíèé ãàçàð þì. Òóõàéëáàë : Àäàë ÿâäëûí ïàðê, ò¿¿õèéí ïàðê, ýðòíèé ïàðê, óñíû ïàðêóóä ãýõ ìýò. Öèðêèéí òîãëîëòóóä áîëîí í¿¿äëèéí öèðê íü æóóë÷èí ãèé÷äèéí ñîíèðõîëûã èõýýð òàòäàã ¿çìýð áîëäîã.
- Äýëã¿¿ðýýð ÿâàõ õóäàëäàà íàéìàà õèéõ/shopping/Àÿëàëûí ÿâöàä äýëã¿¿ðýýð îðæ þì õóäàëäàí àâàõ ÿâäàë íü æóóë÷äûí íýã òîì ñîíèðõîë áàéäàã. ÿëàíãóÿà òóõàéí óëñ îðíû íýðèéí õóóäàñ áîëñîí á¿òýýãäýõ¿¿í, áýëýã äóðñãàëûí ç¿éëñèéã õóäàëäàí àâàõ äóðòàé áàéäàã. Àÿëàëûã çºâ òºëºâëºæ àìæèëòòàé ÿâóóëàõàä ÷ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
- Óóëçàëò õóðàë çºâºë㺺í/Meeting Conference and convention/. Åð íü áèçíåñ àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éëñ ¿çìýð íü õóðàë çºâºë㺺í óóëçàëòóóä áàéíà. Óóëçàëò õóðàë çºâºë㺺í ÿëàíãóÿà ¿íäñýí íºõöºë, òåõíèê õýðýãñýë,òîíîã òºõººðºìæ, áàéð ñóóö îð÷èí àõóéã á¿ðýëä¿¿ëýí èéì òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà òîãòìîë ÿâóóëàõ íü òóõàéí îðíû ñî¸ëûí èëýðõèéëýë áîëæ ºãäºã. Õóðàë çºâºë㺺íä îðîëöîã÷èä íü áèçíåñèéí óóëçàëòóóä õèéõèéí õàìò ¿çìýð ¿éë÷èëãýý, õîîë óíä, îðîí áàéð, òýýâýð ãýõ ìýò îëîí íèéòèéí ¿éë àæèëëàãààíä õàìðàãäàæ áàéäãààðàà à÷ õîëáîãäîëòîé.
- Òóñãàé ¿éë ÿâäëóóä/Special events/. Ýíä ñïîðò óðëàãèéí òîìîîõîí òîãëîëòóóä ¿çýñãýëýí ÿàðìàã, òîìîîõîí æàãñààë öóãëààí òóñãàéëñàí îëíûã õàìàðñàí ¿éë ÿâäëóóä áàãòäàã. Æèøýý íü : Îëèìï, øîó íààäàì, äèñêî òºâ¿¿ä, àìðàëò ñïîðòûí ãàçðóóä ãýõ ìýò ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóä áàãòäàã.
ËÅÊÖ ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ ÝÐÒÍÈÉ
¯ÅÈÉÍ ÓÐÀÍ ÁÀÐÈËÃÀ ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀËÛÍ
Á¯ÒÝÝÃÄÝÕ¯¯Í ÁÎËÎÕ ÍÜ
Óðàí áàðèëãà áîë
õ¿íèé íèéãìèéí õºãæëèéí ò¿¿õèéí õàìãèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí íýãä òîîöîãäîíî.
Ãýõäýý çºâõºí ò¿¿õýí õºãæëèéí èëýðõèéëýë áîëîõ òºäèéã¿é òóõàéí ¿åèéí áàéãàëü
öàã óóð áîëîîä ãàçàð ç¿éí áóñàä ýëåìåíò¿¿ä, ò¿¿í÷ëýí õ¿ì¿¿ñèéí áàéãàëüä õàíäàõ
õàíäëàãà, ìºí òóõàéí àðä ò¿ìíèé óëàìæëàëò ñî¸ë, çàí çàíøèë ãýõ ìýò ¿íäýñíèé
îíöëîãóóäûã èëòãýí õàðóóëàõ òîëü áîëæ áàéäàã.
Ìîíãîë÷óóäûí áàðèëãà àðõèòåêòóðûí óëàìæëàë ìàø
ýðòíýýñ óëáààòàé àæýý, òóõàéëáàë çóðàà÷ Í.Ö¿ëòýì “Ìîíãîë íóòàã äàõü îëîí òîîíû
ýðòíèé äóðñãàëóóä, òóõàéëáàë ÷óëóóí, õ¿ðëèéí áîëîí òºìðèéí ¿å¿äýä õàìààðàõ
òîìîîõîí áóëø, õèðãýñ¿¿ðèéí öîãöîëáîðóóä íü Ìîíãîëûí àðõèòåêòóðûí õàìãèéí àíõíû
õýëáýð¿¿ä þì” ãýæýý. Æèøýýëáýë, Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Ýðäýíýöîãò ñóìûí íóòàãò
îðøèõ Øàòàð ÷óëóó õýìýýõ Ìݪ IV-III
çóóíä õàìààðàõ äºðâºëæèí áóëø, ªâºðõàíãàé àéìãèéí íóòàãò îðøèõ Òýìýýí ÷óëóó
õýìýýõ õèðãýñ¿¿ðèéí öîãöîëáîð çýðãèéã äóðäàæ áîëîõ þì.
Ìàíàé ýðèíèé ýõíèé 1000 æèëä òºâ àçèä Õ¿íí¿,
Ò¿ðýã, Óéãóð, Êèäàí çýðýã îëîí õààíò /òºðò/ óëñóóä ýýëæëýí òºð áàðüæ, ýäãýýðýýñ
îëîí òîîíû öàéç õýðýì, ñ¿ì õèéä, áàðèëãà áàéãóóëàìæ á¿õèé õîò ñóóðèíû
äóðñãàëóóä ¿ëäñýí áàéíà. ªíººãèéí Ìîíãîë óëñûí íóòàãò èéì 200 îð÷èì äóðñãàë áàéíà
ãýæ ýðäýìòýä òîîöîîëæýý. Òóõàéëáàë, Õ¿íí¿ãèéí ¿åä õàìààðàõ Òýðýëæèéí äºðâºëæèí,
Á¿ðõèéí äºðâºëæèí, Ãóà äîâ, ªíäºð äîâ çýðýã õîò ñóóðèíû ¿ëäýãäëèéã ýðäýìòýä
Òóóë áà Õýðëýí ãîëûí ñàâ ãàçðààñ ñóäàëæ òîãòîîñîí áîë áàðàã 100 æèë /ÌÝ
VIII-IX çóóíû ¿åä/ Óéãóðûí õààíò óëñûí íèéñëýë áàéñàí Õàð áàëãàñ /Îðäó
áàëûê, ýñâýë Áàëûêëûê ÷ ãýæ íýðëýäýã/ Ýðäýíý çóóãààñ áàðóóí õîéø 25 êì çàéä
Îðõîí ãîëûí ýðýã äýýð áèé. Ò¿¿í÷ëýí ×èíãýñ õààíû ¿íäýñëýæ, ªãººäýé õààíû
áàéãóóëñàí Õàðõîðóì õîò ÷ ýðòíèé Óéãóðûí õîòûí ¿ëäýãäýë ñóóðèí äýýð
áàéãóóëàãäñàí íü àðõåîëîãèéí ñóäàëãàà, îëäâîðóóäààñ áàòëàãäñàí áèëýý. ÌÝ X –
XII çóóíû ¿å áóþó Êèäàíû ýçýíò óëñûí ¿åèéí äóðñãàëóóä ãýâýë Áóëãàí àéìãèéí
Äàøèí÷èëýí ñóìûí íóòàãò îðøèõ Õàòàí õîò áóþó ×èí òîëãîéí áàëãàñ, ò¿¿íýýñ
õîëã¿éõýí îðøèõ Õàð áóõûí áàëãàñ, Òàëûí óëààí áàëãàñ, ìºí Äîðíîä àéìãèéí Áóëãàí
ñóìûí íóòàãò îðøèõ Áàðñ õîò – 1 çýðýã äóðñãàëóóäûã äóðäàæ áîëîõ þì.
Ýðò öàãààñ íààø Ìîíãîë íóòàãò ñóóðüøèí èðñýí
óëñ ò¿ìýí, îâîã àéìãóóä íü Òºâ àçèéí ýðñ òýñ óóð àìüñãàëä äàñàí çîõèöîæ àí
ãºðºº õèéæ, èõýíõèäýý í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé ýðõýëæ èðæýý. Ýíýõ¿¿ àìüäðàëûí õýâ
øèíæ íü áàéíãûí õºäºë㺺íòýé àìüäðàõ áóþó äºðâºí óëèðëûí òóðø áýë÷ýýð äàãàæ
í¿¿äýëëýí àìüäðàõûã çàéëøã¿é øààðääàã áàéâ. Èéìä òýäíèé õóâüä õàìãèéí
òîõèðîìæòîé, ñîíãîäîã ñóóö íü Ìîíãîë ãýð áàéæýý. Ãýð íü áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé
ãîëëîñîí í¿¿äýë÷äèéí õóâüä áàðèõ áóóëãàõàä õÿëáàð, à÷ààëàõàä õºíãºí çýðýã äàâóó
òàëòàé àæýý. Ò¿¿í÷ëýí á¿ðýýñèéã íü íýìýõ, õàñàõ çàìààð äóëààíû ãîðèìûã
çîõèöóóëæ áîëäîã, “òààçàíäàà öîíõòîé” áóþó òîîíîòîé ó÷ðààñ á¿òýí ºäðèéí òóðø
ãýðýëò¿¿ëãèéí ººð÷ëºëò áàðàã ãàðäàãã¿é, “áàéãàëèéí öàãòàé” áóþó òîîíîîð òóñàõ
íàðíû òóÿàãààð ìàë÷èä ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí çàëæ áîëäîã, õàíà
áîëîí óíü íýìýõ, õàñàõ çàìààð 2 áà ò¿¿íýýñ äýýø ãýðèéã õîëáîæ áîëäîã, òàëáàéã
äýýä çýðãýýð, á¿ðýí àøèãëàõ áîëîìæòîé ãýõ÷ëýí îëîí ãàéõàìøèãò øèíæ ÷àíàðààðàà
Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷èí àðä ò¿ìíèé îëîí çóóí æèëèéí òóðø óëàì á¿ð áîëîâñðîíãóé
áîëãîí àøèãëàæ èðñýí ñóóö òºäèéã¿é îþóíû ¿íýò ºâ, óãñààòíû ò¿¿õýí äóðñãàë áîëîõ
òóõàé ñóäëàà÷èä òýìäýãëýí ¿ëäýýñýí áàéäàã.
Í¿¿äýë÷èí Ìîíãîë÷óóä
áóóäàëëàõäàà ººðñäèéí ãýð¿¿äèéã õ¿ðýý áóþó òîéðîã õýëáýðýýð áàðüäàã áàéâ.
Õ¿ðýýíèé ãîëä òóõàéí îâîã àéìãèéí àõëàã÷ áóþó íî¸íû ãýðèéã áàðüæ, ò¿¿íèéã
õ¿ðýýëýí áóñàä ãýð¿¿äèéã áàðüäàã áàéâ. Ýíý íü íýã òàëààñ ýçýí íî¸íîîð
òºëººë¿¿ëýí òºð óëñ, òºðò ¸ñîî õ¿íäýòãýõ çàí ¿éëòýé õîëáîãäîõ áîëîâ÷ íºãºº
òàëààñ äàéñíààñ õàìãààëàõ öýðýã – äàéíû çîðèëãîòîé áàéñàí àæýý. Ýíýõ¿¿ õ¿ðýý
õýëáýð íü ººðèéí ¿¿ðãèéí ÕÕ çóóíûã õ¿ðòýë õàäãàëæ èðñýí ãýæ õýëæ áîëîõ þì.
Òîäðóóëáàë ýíý õýëáýð íü Ìîíãîë÷óóäûí óëàìæëàëò õîò áàéãóóëàëò, òºëºâëºëòèéí
¿íäýñ áîëñîí áàéíà. Õýä õýäýí ãýð á¿õèé õ¿ðýýã õîò àéë ãýäýã, ïåðñèéí ò¿¿õ÷
Ðàøèä Àä Äèí Ìîíãîëä 1000 îð÷èì ãýð á¿õèé õ¿ðýý áàéñàí òóõàé áè÷èæ ¿ëäýýæýý.
Ãýð íü õýìæýýíèé
õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã áºãººä òîãòìîë 纺æ, áóóëãàõàä òºâºãòýé, îâîð
õýìæýý èõòýé õààä, íî¸äûí ãýðèéã òýðãýí äýýð áàéðëóóëæ, ¿õýð ìàëààð ÷èðæ ÿâäàã
áàéñíûã “ãýð òýðýã” õýìýýí íýðëýäýã áàéíà. Ôðàíöûí æóóë÷èí Â.Ðóáðóê “Äîðíî
ýòãýýäýä çîð÷ñîí òýìäýãëýë” íîìîíäîî ãýð òýðýãíèé òàëààð: “……………” /22 øàðààð
÷èðäýã òóõàé, äóãóé õîîðîíäûí ºðãºí íü 20 ôóò áóþó 6 ì ãàðóé áàéäàã òóõàé/ ãýæ
áè÷æýý. Ãýð òýðýã íü äàíäàà øóëóóí äàðäàí çàìààð ÿâàõã¿é, áàðòàà ñààäòàé ãàçðûã
òóóëæ, ìºí çàðèìäàà ãîë ìºðºí ãàòàëæ, óóë äàâààã ÷ äàâàõ òóë èéìýðõ¿¿ òîì
õýìæýýíèé ãýð òýðãèéã àþóë îñîëã¿é, õºíãºí áîëãîæ óðëàõ íü èíæåíåðèéí áàãàã¿é
óð óõààíûã øààðäàõ íü ìýäýýæ. Ò¿¿õèéí áàðèìòóóäààñ ¿çýõýä XIII çóóíààñ òàëûí
ÿçãóóðòàí, íî¸äóóä ýíãèéí ãýðýýñ ãàäíà Îðä ºð㺺 õýìýýõ îëîí òîîíû õ¿íòýé
òîìîîõîí ñóóðèíãóóäûã ¿¿ñãýæ ýõýëæýý. Æèøýýëáýë, Èòàëèéí ëàì Ïëàíî Êàðïèíè
Òàìèðûí ãîëûí ýðýã äýýðõè ªãººäýé õààíû îðäîíä áîëñîí ÿþã õààíû õààí øèðýýíä
çàëðàõ ¸ñëîëä îðîëöæýý. Òýðýýð ýíý òóõàé “Ìîíãîë÷óóäûí ò¿¿õ” íîìîíäîî áè÷èõäýý:
“…………” ãýæýý. Èéíõ¿¿ í¿¿äýë÷èí Ìîíãîë÷óóäûí ãýð ñóóö, ò¿¿íèé õýëáýð, á¿òýö,
õ¿ðýý õýëáýðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, ìºí ò¿¿í÷ëýí ãýð òýðýã çýðýã íü ¿åýñ ¿åä
óëàì áîëîâñðîíãóé áîëñîîð Ìîíãîë÷óóäûí óëàìæëàëò àðõèòåêòóð, õîò áàéãóóëàëò,
òºëºâëºëòèéí ¿íäýñ áîëñîí áàéíà. Ýäãýýð ãýð, ãýð òýðýã, àñàðûí íèéòëýã øèíæ áîë
ìàø ýíãèéí õèéöòýé áîëîâ÷ õÿëáàð áàðüæ, áóóëãàõ áîëîìæòîé áàéäàãò îðøèíî. Ýäãýýðèéã
÷èìýãëýõäýý òºðºë á¿ðèéí ñ¿ëäíèé ä¿ðñ, òîðãî, õîðãîé, ýñãèé, ýðüñààð õèéñýí àí
àìüòäûí ÿíç á¿ðèéí ¸ãò /òîòåì/ ä¿ðñëýë¿¿ä çýðãýýð ÷èìýãëýæ, àíãèéí àðüñààð
áèò¿¿ õó÷äàã áàéæýý. Ýíýõ¿¿ óëàìæëàë ÕÕ çóóíûã õ¿ðòýë õàäãàëàãäñààð èðæýý. Õàðèí
áóñàä òºðëèéí ñóóöóóä Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé ¿åýñ ýõëýí íýâòýðñýí áàéíà.
Ìîíãîëûí ôåîäàëèçìûí õºãæèëòòýé õîëáîîòîéãîîð áàéëäàí äàãóóëñàí óëñ îðíóóäûí
ñî¸ë Ìîíãîë÷óóäûí àìüäðàëä òîäîðõîé õýìæýýãýýð íºëººëæ, õîò ñóóðèí áàéãóóëàãäàõ
óðüäà÷ íºõöºë áîëæýý. Õàðõîðóì õîò íü XIII çóóíààñ Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé
íèéñëýë áîëñîí õýäèé ÷ ò¿¿íèé ò¿¿õ íü á¿ð VIII çóóíû ¿åýñ ýõëýëòýé àæýý.
Àðõàíãàé àéìãèéí Õîòîíò ñóìûí íóòàãò, Îðõîíû õºíäèéä, Õàðõîðèíîîñ õîéø 35 êì-ò
îðøèõ Õàð áàëãàñ íü 8-9-ð çóóíû ¿åä Ìîíãîë íóòàãò òºð óëñàà áàéãóóëàí 100 îð÷èì
æèë îðøèí òîãòíîñîí Óéãóðûí õààíò óëñûí íèéñëýë Îðäóáàëûê /çàðèì íîì çîõèîëä
Áàëûêëèê, Õàí áàëûêëèê ãýñýí áàéäàã/ ãýäýã èõ õîòûí ¿ëäýãäýë áºãººä íóòãèéíõàí
Õàð áàëãàñ õýìýýí íýðëýäýã àæýý. Ýíä àíõëàí 19-ð çóóíû ýöñýýð Îðîñûí ýðäýìòýí
Ä.À.Êëåìåíö, Â.Â.Ðàäëîâ íàð óäàà äàðàà øèíæèëæ áàéñàí áºãººä 1933-1934 îíä
Ä.Áóêåíè÷, 1949 îíä Ñ.Â.Êèñåëåâ, Õ.Ïýðëýý íàð ìàëòëàãà õèéñýí áàéíà. Ñóäëàà÷äûí
¿çýæ áàéãààãààð ýíýõ¿¿ õîò àíõíààñàà ýíä áàéãóóëàãäààã¿é, õàðèí 9 îâãèéí
Óéãóðûí óã íóòàã Ñýëýíãý îð÷ìîîñ í¿¿äýëëýí èðñýí òóõàé ò¿¿õèéí èø ñóðâàëæààñ
¿íäýñëýí Õ.Ïýðëýý áè÷èæ ¿ëäýýñýí áàéíà. Ýíý õîò íü óðàãøàà 25 êì óðò ìàø òîì
õîò áàéñàí áºãººä ãàäóóðàà öàéçàò õýðýìòýé áàéæýý. Óã õýðìèéí ¿ëäýãäýë íü 10
ãàðóé ì, õýðìèéí òºâ äýõ õàðààò íü 14 ì ºíäºð áàéãààãààñ ¿çýõýä öýðãèéí
õàìãààëàëò ñàéòàé òîì õîò áàéñàí íü ìýäýãäýõ þì. Ãýâ÷ 840 îíä Åíèñåéí Êèðãûç¿¿ä
Óéãóðûã ìºõººõºä ãàëä ºðòºí ñºíºæýý. Ýíýõ¿¿ õîòûí ¿ëäýãäëèéã ÞÍÅÑÊÎ “Äýëõèéí
ñî¸ëûí ¿íýò ºâ áîëîõ íü” ãýäýã çýðýãëýëýýð äýëõèéí ñî¸ëûí ºâä 1996 îíä á¿ðòãýí
àâñàí áºãººä ìàíàé óëñ 1971 îíä óëñûí õàìãààëàëòàíä àâ÷ýý. ̺í Õ.Ïýðëýý,
ïðîôåññîð Êèñåëåâ íàð 1949 îíä Ýðäýíýçóóãèéí ìýëõèé ÷óëóó áºãººä õýðìèéí
¿ëäýãäýë çýðãèéã øèíæèëæ ¿çýõýä ìàëòëàãààð îëäñîí ýä ç¿éëñ áàðèëãûí
õýðýãëýãäýõ¿¿í çýðýã íü Óéãóðûí íèéñëýë Õàð áàëãàñíààñ îëäñîí ìàëòàëòûí
ç¿éëñòýé íýãýí îí öàãò õîëáîãäîõ íü íîòëîãäæýý. Õ.Ïýðëýý óã ìàëòëàãûíõàà äàðàà
Õÿòàäûí ò¿¿õýýñ ººð áàðèìò îëæ, äýýðõè íîòîëãîîã áàòàëãààæóóëæýý. Òýíä
áè÷ñýíýýñ ¿çâýë ”Õàðõîðèí õîòîä áàéãàà ãàçàð äýýð Óéãóðûí õààí ×æàí ñèíü îðä
áàðèóëààä 839-840 îíû ¿åä õýðýì íýìæ áàðüæýý” ãýñýí áàéäàã áîë VIII çóóíä
Óéãóðûí Áóõó õààíû ¿åä Õàðõîðóìûã ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí ìýäýý ÷ áàéäàã þì. Ò¿¿í÷ëýí
Õàðõîðóìûí íóðààã ìàëòàõàä äýýä ¿åýñ íü 13-ð çóóíû ýõýí ¿åèéí ýäëýë ãàð÷, á¿ð
ýðòíèé õºðñíººñ íü 2 ì-èéí ã¿íýýñ èõ ÿëçàðñàí õîã, ìàëûí ÿñíû ººäºñ çýðýã
ãàðñàí íü Õàðõîðóì õîò òýðõ¿¿ ñóóðèíä 500-600 æèë îðøèí áàéñíû áàñ íýãýí
íîòîëãîî áîëîõ àæýý. Õîæèì XII çóóíä Õýðýéäèéí âàí õààí Òîîðèë ýíýõ¿¿ õîòíîî
ñóóæ áàéñàí òóõàé Êàðë Ìàðêñ “Ìîíãîëûí òóõàé òîâ÷ëîë”-äîî äóðäñàí áàéäàã.
Õàðõîðóì õîòîä áàðüñàí ªãººäýé õààíû Ò¿ìýí àìãàëàíò îðäíû îðûã 1949 îíä
ìàëòàõàä îðäíû äîîðõè áóþó îðä áàðèõààñ ºìíºõ ¿åèéí õºðñíººñ 11-12-ð çóóíä
õîëáîãäîõ áàðèëãûí ¿ëäýö, õàíà òóóðãàíû øàâàð ÷èìýã ãàð÷ áàéñàí áàéíà. Õàðõîðóì
õîò 12-ð çóóíû ¿åä Õýðýéäèéí âàí õààíû íóòàãò áàãòàæ áàéãààä 1205-1206 îíû ¿åä
×èíãýñ õààíû öýðýãò ýçëýãäñýí òóõàé Èàëèéí íýðò æóóë÷èí Ìàðêî ïîëî òýìäýãëýí
¿ëäýýæýý. Õàðõîðóìûí íýðèéã Óéãóðûí Êàðàêîðóì ìºí ãýæ ¿çäýã. ̺í ãàäààäûí çàðèì
ýðäýìòýä ýíý íýð íü ãîë ýñâýë óóëûí íýðíýýñ ¿¿ñýëòýé ãýæ ¿çñýí áàéäàã. Àíõ
Åâðîïò 1246 îíä Êàðàêîðîí ãýæ ìýäýãäñýí áàéõàä Õÿòàäûí ò¿¿õýí áè÷ã¿¿äýä Õåëèí
áóþó õàð îé ãýæ òýìäýãëýãäýæ èðæýý. Õàðèí àêàäåìè÷ ×.Äàëàé Õàðõ¿ðýì ãýñýí ¿ã
õýìýýí òàéëáàðëàñàí áàéäàã. 1220 îíä ×èíãýñ õààí Õàðõîðóìûã ººðèéí íèéñëýë
áîëãîæ, Õîðóì ãýæ íýðëýâ õýìýýí Õÿòàäûí ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäñýí áàéäàã, ò¿¿íýýñ
õîéø Õàðõîðóì ºðãºæèí õºãæñººð ªãººäýé õààíû ¿åä õ¿ð÷ýý.
ªãººäýé õààí 1235 îíä Ò¿ìýí àìãàëàíò õýìýýõ îðä
áàéãóóëñàí íü Õàðõîðóì õîòûí õàìãèéí ¿çýñãýëýí òºãºëäºð õýñýã áàéæýý. Ýíýõ¿¿
îðäûã Õàðõîðóì õîòûí áàðóóí óðä õýñýãò õàðøèéí öîãöîëáîð áàéäëààð òóñãàé
äºðâºëæèí õýðìýí äîòîð áàðüñàí áàéíà. Àðõåîëîãèéí ìàëòëàãààð Ò¿ìýí àìãàëàíò
îðäíû ãîë áàðèëãà íü òóñãàéëàí çàññàí ºíäºð äîâæîîí äýýð áàðüñàí ÷óëóóí
ñóóðüòàé 64 áàãàíà á¿õèé èõ òàíõèìòàé áàéñíûã òîãòîîñîí áºãººä îðäíû èõ
òàíõèìûã íîãîîí ïààëàíòàé òîîñãîîð øàëëàæ, á¿õ áàðèëãûã óëààí, íîãîîí ïààëàíòàé
âààðààð äîòîðëîñîí áà õàíûí äîòîð òàëûã õºðºã çóðãààð ÷èìýãëýñýí áàéæýý. Òóõàéí
¿åä áàðèëãûã èéíõ¿¿ òîä ºíãèéí ç¿éëñýýð ÷èìýãëýäýã áàéñàí íü Ìîíãîëûí ýçýíò
ã¿ðíèé ¿åä áàéãóóëñàí Àâàðãà îðä, ̺íõ õààíû îðä çýðýã õîòóóäûí ìàëòëàãà,
øèíæèëãýýíýýñ áàòëàãäñàí àæýý. ̺í Õàðõîðóì õîòîä îðä õàðøèéí øàò, áàãàíûí
ñóóðü, ãýðýëò õºøºº, ò¿¿íèé ñóóðü ÿñò ìýëõèé çýðãèéã áîðæèí ÷óëóóãààð óðëàõ
ÿâäàë ò¿ãýýìýë áàéñàí, Õàðõîðóì õîòîîñ áàðóóí òèéø 20 îð÷èì êì-ò Îðõîí ãîëûí
Ýëñòýéí àìíàà íàðèéí øèðõýãòýé ñàéí ÷àíàðûí áîðæèí ÷óëóóíû îðä áàéäàã áºãººä
òýíä 13-ð çóóíû ¿åä ÷óëóó çàñàæ áýëääýã òîìîîõîí äàðõíû ãàçàð àæèëëàæ áàéæýý.
ªíºº ÷ òýíä çàñààä îðõèñîí ÷óëóó, òîì ÿñò ìýëõèé çýðýã îëîí ¿ëäýãäýë áàéäàã
ãýíý.
Õààíû îðäíû ºìíº òàëä Ôðàíöûí äàðõàí Âèëüãåëüì
äå Áóø¸íû óðëàñàí îðîé äýýðýý áèøã¿¿ð ¿ëýýñýí äàëàâ÷èò áóðõàíû ä¿ðñòýé òîì
ìºíãºí ìîä áàéñàí áºãººä ÿìàð íýãýí áàÿð öýíãýë áîëîõîä áèøã¿¿ð íü äóóãàð÷,
ìîäíû ãîëîîñ äºðâºí òèéø õàðóóëàí áàéðëóóëñàí äºðâºí àðñëàí õèéãýýä ìîäíû
îðîéãîîñ óíæèõ àâàðãà ìîãîéí àìíààñ òºðºë á¿ðèéí óíäàà ãîîæäîã áàéñàí òóõàé
ò¿¿õèéí îëîí áàðèìòàíä áè÷ñýí áàéäàã. Òóõàéëáàë Ôðàíöûí 9-ð Ëþäîâèê õààíû ýë÷,
àëäàðò æóóë÷èí Â.Ðóáðóê “Äîðíî ýòãýýäýä çîð÷ñîí òýìäýãëýë íîìîíäîî: “Ò¿¿íèé
/ìºíãºí ìîäíû/ ¸ðîîëä òóñ á¿ðýýñ íü àéðàã îëãîéäîí ãàðàõ äºðâºí ìºíãºí àðñëàí
áàéðëóóëæýý. Ìîäíû äîòóóð îðîéä íü õ¿ðòýë äºðâºí áîñîî õîîëîé òàòàæ, òýäãýýðèéí
àìñðûã äîîø óíæóóëàí, òóñ á¿ðèéí àìñðûã àëòàí øàðìàë ìîãîéí àì õýëáýðòýé
¿éëäýæ, ñ¿¿ëýýð íü ìºíãºí ìîäûã îðîîëãîí óðëàæýý. Ýäãýýð õîîëîéí íýãýýñ äàðñ,
íºãººãººñ äàí àéðàã, ãóðàâäàõèàñ áàëûí óíäàà, äºðºâ äýõýýñ òåððàöèíà õýìýýõ
áóäààíû øàð àéðàã ãîîæäîã àæ. Ìîäíû ¸ðîîë õàâüä àìòòàí óíäààã þ¿ëýõ òóñãàé
ìºíãºí ñàâíóóäûã õîîëîé á¿ðèéí äîîð òîñîí áàéðëóóëæýý. ̺íãºí ìîäíû îðîé äýýð
á¿ðýý áàðüñàí Àíãåë õýìýýõ áóðõíû ýë÷èéí ä¿ðèéã Âèëüãåëüì äàðõàí óðëàí áîñãîæ,
ìîäíû äîîðõè ãàçàðò õ¿í äàëä îðîéõóéö çîîðü óõæýý. Óã ìîäíû ãîëîîð àíãåëèéã
õ¿ðòýë áàñ íýãýí öîðãî ¿éëäæýý. Ýõëýýä òýíä òóëìàí õººðºã ¿éëäñýí àâ÷ òýð íü
îëèãòîé õººðºãäºæ ÷àäñàíã¿é. Óíäààíû ç¿éë àãóóëñàí çîîðü îðäíû ãàäàà áàéõ
áºãººä àíãåëèéí á¿ðýýí äóóã ñîíñìîãö óíäààíû ç¿éëèéã ñºãíºõ çàðö íàð òýíä áýëýí
çîãñîõ àæýý. Ìîäíû ìº÷èð, íàâ÷, æèìñèéã öºì ìºí㺺ð óðëàæýý. Äàðñ óíäàà
õýðýãòýé áîëìîãö á¿ðýýãýý ¿ëýý ãýæ àíãåë òýíãýðò õàíäàæ ãîë ñºí÷ õàøãèðàõ
áºãººä ÷èíãýìýãö ãàçàð äîîðõè çîîðèíä íóóãäñàí õ¿í ¿¿íèéã ñîíñîæ, àíãåëèéã
á¿ðýýòýé õîëáîñîí öîðãûã õ¿÷òýé ¿ëýýõýä àíãåë á¿ðýýãýý àìàíäàà õ¿ðãýæ, á¿ðýý
÷àíãà äóóãàðäàã àæý. Ýíý äóóã ñîíñìîãö çîîðèí äàõü çàðö íàð òóñ òóñûí õàðèóöñàí
óíäààãàà õîîëîéä þ¿ëýõýä òýð óíäàà õîîëîéãîîð äýýø õººð÷, äàðàà íü òóñãàé
ñàâàíä äîîø ãîîæíî. ×èíãýìýãö ñºí ò¿øèã÷ íàð óíäààã ñàâëàæ, îðäíû á¿õ õ¿íä ýð,
ýì ÿëãàëã¿é áàðèõ àæýý” õýìýýí áè÷ñýí áàéíà.
Õàðõîðóì õîòîä áóääà, ëàë, õðèñòîñ øàøíû íèéò
12 ñ¿ì äóãàí áàéñàí áºãººä àíõ ªãººäýé õààí ñóóðèéã íü òàâüæ, õîæèì 1256 îíä
̺íõ õààí äóóñãàñàí òàâàí äàâõàð ºíäºð áóääûí ñ¿ì áàéñíûã 1311 áîëîí 1342-1346
îíä ñýëáýí çàññàí òóõàé Ýðäýíýçóó õèéäýä õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí íýãýí õºøººíèé
áè÷ýýñò òîäîðõîé áè÷ñýí áàéäàã. Óã ñ¿ìèéí ºíäºð íü 300 ÷è áóþó 93 ì /1 ÷è =
0.31 ì/, ºðãºí íü 7 æàí áóþó 22 ì /1 æàí = 3.1 ì/ áàéæýý. Ò¿¿í÷ëýí
Õàðõîðóì õîòûí ìàëòëàãààð óðüä ºìíº îëäîæ áàéãààã¿é Åãèïåòèéí ôàðàîíû áàã, àðàá
çîîñ, øààçàí ñàâ ñóóëãà çýðýã ýä ç¿éëñ îëäñîí, ìºí ò¿¿í÷ëýí Í.Ñýð-Îäæàâ çýðýã
àðõåîëîãè÷èä 52 ëàë øàøèíòíóóäûí áóëø èëð¿¿ëñýí, áºãººä òýíä õ¿¿õäýýñ
àâàõóóëààä ºâãºä õºãøèä õ¿ðòýë á¿õ íàñíû õ¿ì¿¿ñ áàéñàí çýðýã áàðèìòóóäààñ
¿çýõýä Õàðõîðóì õîò íü òóõàéí ¿åèéí ýäèéí çàñàã, õóäàëäàà, õàðèëöàà õîëáîîíû
òîìîîõîí òºâ áàéñíûã íîòîëæ áàéãàà þì.
148 æèë îðøèí òîãòíîõäîî 40 ãàðóé æèë Ìîíãîëûí
ýçýíò ã¿ðíèé íèéñëýë áàéñàí Õàðõîðóì õîò Õÿòàäûí öýðãèéí äàéðàëò, Ìîíãîëûí
ôåîäàëóóäûí äîòîîäûí äàéí ñàìóóíû óðøãààð èõýýõýí ñ¿éòãýãäýæ, ºä㺺 áàðàã þó ÷
¿ëäýýã¿é àæýý. Õàðõîðóìûã îëîí óëñûí ýðäýìòýä ñóäàëñààð èðñýí áºãººä õàìãèéí
ñ¿¿ëèéíõ íü 1995-1996 îíä ÞÍÅÑÊÎ-îîñ
çîõèîí áàéãóóëñàí Ìîíãîëûí ýðòíèé íèéñëýëèéã àâðàí õàìãààëàõ, ñýðãýýí ñóäëàõ
àæèë àæýý.
Ìîíãîëûí õààäóóä
ººðèéí íóòàã äýâñãýðò íèéñëýë õîòîîñ ãàäíà “áóóõ îðäîí” ãýæ íýðëýãääýã îðäóóäûã
öººíã¿é áàéãóóëæýý. Òóõàéëáàë ×èíãýñ õààí Òóóë, Ñýëýíãý, Õàíóé, Èäýð ìºðíèé
ñàâä ººðèéí èéì îðäóóäûã áàéãóóëæ áàéâ, ò¿¿í÷ëýí Õýðëýí ìºðíèé ýðýãò Äýë¿¿í
áîëäîã õýìýýõ ãàçàðò “Àóðàã îðä” áóþó “Àâàðãà îðä”-ûã áàéãóóëñàí áºãººä ýíä “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” á÷èãäñýí
áèëýý. ªãººäýé õààí óëèðàë á¿ðä øèëæèí ñóóäàã îðäóóòàé áàéâ, òýðýýð õàâðûí óëèðàëä
Õàðõîðóìä, íàìðûí óëèðàëä Õºõ íóóðò, ºâºë人 Îíãèéí îðäîíä, çóíäàà Øàð îðäîí
áóþó ºìíºä îðäîíäîî çóñäàã áàéâ.
XVII çóóíû Ìîíãîëûí
íýðò ýðäýìòýí, ò¿¿õ÷ Ñàãàí ñýöýí Õóáèëàé õààíû ¿åä 4 íèéñëýë áàéãóóëàãäàæ
áàéñàí òóõàé áè÷èæ ¿ëäýýæýý. Òýäãýýðèéí íýã íü ºä㺺ãèéí Õºâñãºë àéìàãò îðøèõ
Ýð÷¿¿ãèéí öàãààí áàëãàñ /çàðèìäàà Çàãäóóãèéí áàëãàñ ÷ ãýæ íýðëýäýã/ áºãººä
ýíäýýñ ìîíãîë, õÿòàäààð áè÷ñýí äóðñãàëûí áè÷ýýñ á¿õèé ̺íõ õààíû ãýðýëò õºøººã
îëñîí þì. Èéìä óã îðäíûã ̺íõ õààíû îðä ÷ ãýõ íü áèé. Õýñýã õóãàöààíä òàñàðñíû
ýöýñò Þàíü ã¿ðýí ìºíõñíèé äàðàà Ìîíãîë íóòàãò õîò, öàéç õýðýì áàéãóóëàõ ÿâäàë
äàõèí ñýðãýæýý. Ýíý ¿åä áóþó XVI çóóíä Òóóë ãîëûí ýðýãò Àâòàé ñàéí õààíû õ¿¿
Ýðõèé ìýðãýíèé îðäîí, Õàíóé ãîëûí ñàâä Õàðõóë õààíû îðä, ºíººãèéí ªâºðìîíãîëûí
Õºõ õîò, Áóëãàí àéìãèéí Äàøèí÷èëýí ñóìàíä Öîãò òàéæèéí öàãààí îðäîí çýðýã
áàéãóóëàìæóóä áàðèãäñàí áàéíà.XVII çóóíû ¿åýñ Ìîíãîëûí óðàí áàðèëãàä Ìîíãîë ãýð
õýëáýðèéí áàéãóóëàìæóóä íýëýýä áàðèãäàæ ýõýëñýí àæýý. Ýíý íü øàðûí øàøíû
õºãæèëòòýé õîëáîîòîéãîîð òºëºâøñºí óðàí áàðèëãûí Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé õýâ çàãâàð áºãººä
ýíãèéí ãýðèéí òàëáàéí õÿçãààðëàãäìàë áàéäëûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîòîéãîîð
áàðèãäàæ ýõýëæýý. Òóõàéëáàë, ýíãèéí 5 õàíàò ãýðèéí ºíäºð íü 2 ìåòð îð÷èì,
äèàãìåòð íü 4-5 ìåòð áàéäàã áîë ãýð õýëáýðèéí áàéãóóëàìæóóäûí äèàìåòð íü 20-25
ìåòð õ¿ðäýã áàéíà. Ýíýõ¿¿ áàéãóóëàìæ íü ýíãèéí ãýðèéí àäèë æèðèéí óíü, ýâõìýë
õàíà àøèãëàõ áîëîìæã¿é áîëæ, õàíûã íü ìîäîí àðàã ÿñààð õºäºë㺺íã¿é áîñãîæ,
áèò¿¿ëäýã áîëæýý. Èíãýñíýýð ãýð õýëáýðèéí áàðèëãà çààâàë äóãóé õýëáýðòýé áàéõ
àëáàã¿é áîëæ, äºðºâ áà îëîí òàëò õýëáýðòýé áàðèãäàõ áîëñîí áàéíà. Ìîä èõòýé
Õàíãàé íóòàãò èéì õýëáýðèéí ñ¿ì õèéä¿¿ä èõ áàðèãäàõ áîëæ, çàðèì íü 300-500 ëàì
ñóóæ õóðàë õóðàõ áàãòààìæòàé áàðèãäàæ áàéæýý.
ËÅÊÖ ÌÎÍÃÎË ÎÐÎÍÄ ÀÌÐÀËÒ
ÐÀØÀÀÍ ÑÓÂÈËÀËÛÃ
ÕªÃƯ¯ËÝÕ ÍªÕÖªË ÍªªÖ,
ÀØÈÃËÀËÒ
Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ãàçàð ç¿éí óõààíû õàâñðàãà
ñóäëàãäàõóóíû íýã íü àìðàëòûí ãàçàðç¿é þì. ÎÕÓ-ä àìðàëòûí ãàçàðç¿éí òàëààð
ñóëàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë ºíãºðñºí çóóíû 80-ààä îíîîñ àõàëìàí ò¿¿õòýé áºãººä
90-ýýä îíû ñ¿¿ë÷ýýñ ýõëýí, àìðàëòûí îáúåêòóóäûí áàéðøëûí îðîí çàéí ç¿é òîãòëûã ñóäëàõ
÷èãëýëòýé áîëñîí áàéíà. Àëèâàà øèíæëýõ óõààíä îíîëûí áîëîí ýìïèðèê áàðèìò, ¿çýë
áàðèìòëàë, ñóäàëãààíû îáúåêò, àðàã ç¿éí àñóóäàë çààâàë àãóóëàãäàæ áàéõ ¸ñòîé.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí îíîëûí àñóóäëààð õèéñýí á¿òýýë òóéðâèâàë,ñóäàëãàà
øèíæèëãýýí¿¿ä àÿëàë æóóë÷ëàëûã ºíãºö
¿çýæ, ãàäààäûí æóóë÷èíã èë¿¿ä ¿çñýí, öààøäûí õºãæëèéí àðãà çàì, àñóóäëûã
äýâø¿¿ëñýí òàðõ áàéäàë íü äàâàìãàéëàõ áîëæýý.
̺í äîòîîäûí àìðàëò, àÿëàëûí òàëààð òîéìòîé ñóäàëãàà õàðàãäàõã¿éë áàéíà.
Õ¿íèé õýðãèéí õýðýãöýý àìüäðàëûí áîäèò
øààðäëàãààð óðãàí ãàðäàã. Õóâü õ¿íèé
áèîëîãèéí, òàíèí ìýäýõ¿éí, ñàòãàëèéí, íèéãìèéí ýäèéí çàñãèéí, àæèë ãàðíèéí
õýðýãöýý òóõàéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí íºõöºëººñ õàìààð÷ àëü íýã íü äàâàìãàéëäàã.
Íèéãìèéí áàÿëàã á¿òýýã÷ õ¿í àæèë õºäºëìºð õèéõèéí çýðýãöýý àìðàëò ýäëýõ, ÷ºëºº
çàâòàé áàéõûã õóóëü÷ëàí çààñàí. Àæèë
õºäºëìºð íü õóíèé íàñàí òóðø äàãàæ èðñýí ¿éë áºãººä àìàð÷ ñóâüëóóëæ áàéæ ýðãýí
õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé áîëîõ ¸ñòîé.
ººðººð õýëáýë õºäºëìºðëºõ ¿éëòýé çýðýãöýí àìðàõ ¿éë ÿâæ áàéæ õºäºëìºðëºõ
õ¿÷èí ýð¿¿ë áàéíà. Àìðàëòûí öèêë íü íýã
õîíîã, äîëîî õîíîã, óëèðàë, æèëèéí ãýñýí öàã õóãöààíû ñåêòîðóóäàä
õóâààäàã. Òýãýõëýýð àìðàëò õ¿íèé óíàãàí
õýðýãöýýíéè íýã áîëæ áàéíà. Õ¿ì¿¿ñ ÿíç
á¿ðýýð àìðàëòàà ºíãºð¿¿ëäýã. Àìðàëòûí
¿éë õèéõ õýðýãöýý õàíãàõ íü íéèãìèéí øèíæòýé äàðààõ çàð÷òóóä äýýð òîãòîíî.
- Õóâü õ¿í çîðèóä öàã çàâ ãàðãàæ ýíý ¿éëèéã õèéæ ã¿éöýòãýíý,
- ¯éëèéã õèéõäýý ÿìàð íýã çîðèëãî àãóóëäàã áàéõ,
- Òýðõ¿¿ ¿éë íü çààâàë îðîí çàé öàã õóãöààíû øèëæèëò õºäºë㺺íä îðñîí áàéõ,
- Àìðàã÷ õºäºëìºð ýðõëýæ àðàëòûí ãàçðààñ öàëèí ýâàõã¿é õàðèí òºí㺠çàðöóóëàõ,
- Ñòàòèñòèê ä¿í á¿ðòãýëä õàìðàãäàõ,
- Àìðàëòûí õýðýã¿ýýã õàíãàõ çîðèóëàëòààð áàéãóóëàãäàõ ýñâýë áàéãàëèéí óíàãàí òºðõòýé îáüåêòîä î÷ñîí áàéõ,
7.Áèåèéí áîëîí ãîî ñàéõàí, òàíèí ìýäýõ¿éí
òààøààë, ìýäýýëýë àâàõ, ¯¿íýýñ ¿¿äýí äàðààõ ëîãèê ä¿ãíýëòýä õ¿ðýõ áîëæ
áàéíà. Òóõàé óëñ îðîíä àìðàëò áóþó
àìðàëò, àÿëàë, æóóë÷ëàëûã ÿìàð áàéäëààð îéëãîäîã, íºãºº òàëààì ýäãýýð íü ººð
õîîðîíäîî íýã èõ ÿëãàãäàõ ç¿éëã¿é áîëæ áàéíà.Íýãýíò áèé áîëñîí
õýðýãöýý äàãàæ ãàçàðç¿é øèíæëýõ óõààíä áàéãàëèéí îáúåêò, ¿çýãäýë, ¿éë ÿâöûí
òóõàé ñóäàëãàà, øèíæèëãýý, òºñºë, çºâëºìæ çýðýã õ¿íèé àìðàëò, àÿëàë,
æóóë÷ëàëòàé õýðõýí õîëáîîòîé áîëîõ òàëààð ýðäýìòýä àýèëëàæ èðñýí þì. Ãàçàðç¿éí øèíæëýõ óõààí íü áàéãàëèéí ÷àäàâõè,
íººö, äîòîîäûí àìðàëò àÿëàë æóóë÷ëàëûí íèéãýì ýäèéí çàñãéèí íºõöºë áàéäàë,
ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäàë, ýäèéí çàñãèéí ¿ð ºãººæ ãýýä áàéãàëü áà àìðàëò
õî¸ðûí õîîðîíäûí àñóóäàë èõýýõýí àíõààðàë õàíäóóëàõ áîëæýý.
|
Ëàòèí-receatio “ðåêðèòî”
|
Çàâñàðëàãà,
íºõºæ ñýðãýýõ
|
|
Àíãëè-receation”ðåêðåøí”
|
Àìðàëò,
áèåèéí õ¿÷ ñýëáýëò, çóãààöàë
|
|
Ôðàíö-
reaceation”ðåêðåñèîí”
|
Çóãààöàõ,
àìðàëò, çàâñàðëàãà,
|
|
Îðîñ- ðåêðåàöèÿ
|
׺뺺ò
öàãààð õèéãäýõ ¿éë ÿâö
|
|
Ìîíãîë-
ðåêðåàö
|
Àìðàëò,/àæèë
õèéõã¿é öàã/
|
Àÿëàë, àìðàëòûí òºðºë áóþó ýðýëòèéí õ¿ðýý
1.
¯éë÷èëãýýíèé
îáúåêòèéí íèéë¿¿ëýëò áóþó àæèë ¿éë÷èëãýýíèé òºðºë
2.
Áîäèò
áîëîìæ äýýð òóëãóóðëàñàí íººö
3.
Õýðýãëýã÷èéí
çàõ çýýëä õàíäìàí ìåíåæìåíò
4.
ͺºö
àøèãëàõ, íººö á¿ðä¿¿ëýëòèéí ìåíåæìåíò
5.
Àìðàëò
Àìðàëòûí ñàëáàðûí á¿òýö
|
À
ì ð à
ë ò û
í õ ó
ã à ö
à à
|
||||||
|
ªäºð òóòìûí àìðàëò-ºäðèéí àìðàëò-õîíîãûí
àìðàëò- àÿëàë-æóóë÷ëàë
|
||||||
|
ªäºð òóòàìûí äàâòàìæ
|
Äîëîî õîíîã, ñàðûí äàâòàìæ
|
Óëèðàë, õàãàñ æèë, æèëèéí äàâòàìæ
|
||||
|
Çóðàãò ¿çýõ, íîì, ñîíèí óíøèõ, õîîë
èäýõ, äýëã¿¿ð õýñýõýýð ãàðàõ, þì óðëàõ, õºãæèì ñîíñîõ, ÿðèëöàæ õººðºëäºõ,
òîãëîîì òîãëîõ, ãýð îðíû àæèë õèéõ, ìàøèí òýðýã îðîëäîõ, òåàòð, ìóçåé ¿çýõ,
|
Áîëîâñðîõ,
ñóðàëöàõ, ºäºð õîíîãîîð àÿëàõ, òîãëîõ, áàéãàëü îð÷èíòîé òàíèëöàõ, ñàëõèíä
ãàðàõ, çóãààëàõ, õîíîãëîõ, àëõàõ, õîòîîð çóãààëàõ, õºäºº ÿâàõ, çóãààëàõ,
ìàøèí, àâòîáóñààð àÿëàõ,
|
Àìðàëò, ñóâèëàë, àÿëàë, áààç, õóðàë,
çºâàë㺺í, áèçíåñ àÿëàë
|
||||
|
ã
à ç à
ð ç ¿
é í î
ð î í
ç à é
|
||||||
|
Ãàð áà õîò
|
õîò îð÷èì áà îðîí íóòàã
|
Îðîí íóòàã áà á¿ñ íóòàã
|
Á¿ñ íóòàã áà óëñ äîòîð
|
Óëñ äîòîð áà ãàäààä óëñ
|
||
|
Ãàð îðîí
|
Õîòûí àìðàëòûí ñèñòåì
|
Îðîí íóòãèéí àìðàëòûí ñèñòåì
|
Íèéãýì ñî¸ëûí ñèñòåì
|
ººð íèéãýì ñî¸ëûí ñèñòåì
|
||
|
|
||||||
Õ¿í òºðºëõòºí
àæèë õºäºëìºð ýðõëýæ íèéãìèéí áàÿëàã á¿òýýõèéí çýðýãöýý îð÷èí ñî¸ëäîî òîðèðñîí
àÿëàë, àìðàëò, çóãààöëûã áèé áîëãîæ, äàðàà äàðàà÷èéí ¿å óëàì áîëîâñðîíãóé
áîëãîñîîð èðñýí ò¿¿õòýé. Ýðòíèé ãðåê îëèìïèéí òîãëîëòîíä îðîëöîæ, õ¿ì¿¿ñèéí
îþóí ñàíààíä øàøíû ñóðãààëü íºëººëæ ìºðãºë ¿éëäýõýýð àÿëàæ, Åâðîïîä ãàëò òýðýã,
óñàí îíãîö, àâòî õºñºã çýðýã òýýâðèéí õýðýãñýë ãàð÷ èðýõýä à÷ëàëûí îðîí çàé öàã
õóãàöààíä ººðöëºëò ãàð÷ áàéãàëèéí ãàçàðç¿éí íýýëòèéí äàðàà ýð¿¿ë àæ òºðºõ
çîðèëãî àãóóëñàí ðàøààí, ñóâèëàëûí ãàçðààð àìàð÷, àÿëàæ óëñ õîîðîíäûí ýäèéí
çàñãèéí õàðèëöààã äàãàí àæèë õýðýã, àìèëæàà õóëàëäààíû çîðèëãîîð àÿëàæ
ýõëýæýý. Õ¿ì¿¿ñ ýõýíäýý ººðèéí
íèéãýì-ñî¸ëûí ñèñòåì äîòîðîî àÿëàí, àìàð÷ áàéìàí áîë òîäîðõîé íºõöºë áàéäàë
áóðäñýí ¿åýñ õèëèéí äýýñ àëõàæ çýðãýëäýý áà àëñ õîë îðøèõ íèéãýì-ñîåëûí ñèñòåìä
î÷èæ àðàõ, àÿëàõ áîëñîí íü îëîí óëñ, ã¿ðýí, õ¿í àðäûã òàòàí îðîëöóóëñààð èðæýý.
Ìîíãîë óëñàä1931 îíîîñ 1988 îí õ¿ðòýë àìðàëò, ñóâèëàëûí ãàçðààð ¿éë÷ë¿¿ëý÷äèéí
òîî íü 54 æèëèéí äîòîð 000 äàõèí ºññºí ÿâäàë ýäèéí çàñàã, àæëëàõ õ¿÷íèé íºõºí
¿éëäâýðëýëä õýð èõ àíõààðàë òàâüæ áàéñíûã èëòãýæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë øèíæëýõ
óõààí òåõíèêèéí äýâøëèéí ¿ð ä¿íä ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðò õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ ìàø ýð÷èìòýé ºññºõèéí çýðýãöýý õºäºëìºð÷äèéí
÷ºëººò öàã çàâèéã àëü áîëîõîîð ¿ð àøèãòàé, îíîâ÷òîé áîäîëãîîð çîõèöóóëæ áàéñíû
èëðýë þì. Àìðàëò- “íºõºí ¿éëäâýðëýë” áà “òàíèà ìýäýõ¿é” ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí
¿¿ðýãòýé. Ýäãýýð íü óëñ ýñâýë á¿ñ íóòàã
ýñâýë îðîí íóòãèéí ýäèéí çàñãèéã
íèéãìèéí áóþó õ¿ì¿¿íëýãèéí õºðñºí äýýð õºãæ¿¿ëýõýä íºëººëºõ ÷àäâàðòàé. Õ¿íèé àìüäðàëä àìðàëòûí ¿éë áà õºäºëìºðëºõ
¿éë àæèëëàãàà íàðèéí óÿëäààòàé áàéäàã. Ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýë äýõü õºäºëìºðèéí
á¿òýýìæèéí ºñºëò íü íèéãìèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áèé áîëãîõîä çàðöóóëàõ öàãèéã
öººëäºã. Àæèë, õºäºëìºð ýðõëýõã¿é áàéãàà
öàãèéí ôîíä íýìýãäýõ òóòàì àìðàõ, àÿëàõ, çóãààöàõàä çàðöóóëàõ öàãèéí ôîíäûã
íýìýãä¿¿ëäýã. Ìàíàé óëñ 1998 îíîîñ
äýëõèéí èõýíõ îðíû àäèë àæëûí 5 ºäºðòýé áîëñîí ÿâäàë íü õºäºëìºðèéí áóñ öàãèéí
ôîíäèéã íèëýýä õýìæýýãýýð íýìýãä¿¿ëñýí þì.
Õ¿íèé íýã æèëèéí öàãèéí ôîíä 8760 öàã áàéäàã. Õ¿í àìûí áîãèíî õóãàöààíû
àìðàëòûã çîõèñòîé ºíãºð¿¿ëàõ ò¿ãýýìýë õýëáýð íü àðõèäàí ñîãòóóðàõ, çóãàà
öýíãýýí, òîãëîîì íààäûã èë¿¿ä ¿çäýã.
ßëàíãóÿà ñýð¿¿í óëèðàëä. Çóíû
óëèðàëä àðàé ººð áîëäîãûã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é. “Àìðàëò áà ýð¿¿ë
ìýíä”-õ¿ì¿¿ñèéí ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí
¿éëäâýðëýëèéí áóñ ÿäàðãààã àìðàëòààð äàìæóóëàí ýì÷ëýí ñóâèëàäàã. Õºäºëìºð íü õóâü õ¿íèé àìðàëò, àÿëàë
æóóë÷ëàëûí ÿâöàä õóðèìòëàãäàæ äàðàà íü õ¿íýýð äàìæèí áîäèò ç¿éë áîëäîã ãýæ
ýäèéí çàñàã÷èä ¿çäýã. Õºäºëìºð
ýðõëýã÷äèéã èõýíõ íü çóíû áóþó àìðàëò, àÿëàëä òîõèðîìæòîé öàãààð æèëèéí ýýëæèéí
àìðàëòàà ýäëýäýã. “Àìðàëò áà õ¿í”-õ¿í á¿ð àìüäàð÷ àæ òºðæ áàéãàà îð÷èí òîéðîí,
ãàçàð íóòãàà òàíèí ìýäýõ, ò¿¿íèé óòãà ìºí ÷àíàðûã îéëãîõ íü îþóí ñàíààíû
õýðýãöýýãýý õàíãàæ áàéâàë òýð õ¿í õºãæèæ áàéíà ãýñýí ¿ã. Àìðàëò, àÿëàë, æóóë÷ëàë óëñ îðîí, äýëõèé
åðòºíöèéí áàéãàëü, ò¿¿õ ñî¸ëûí ¿íýò ç¿éëòýé òàíèëöàõ áîëîìæûã îëãîäîã. Òºð,
òºðèéí áóñ, áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí îðîëöîî òóñëàëöààòàé ò¿¿õ, ñî¸ëûí íººöòýé
òàíèëöàõ òýäãýýðèéã õàìãààëàõ, ¿íäýñòýí ÿñòíû
àõóé, ñî¸ëûí ºâòýé òàíèëöàõ ººðººð õýëáýë àÿëëûí òºðºë ç¿éë áîëîõ ñî¸ëûí
àÿëëûã àëü ÷ íèéãýìä çîõèîí áàéãóóëäàã. ̺í 21-ð çóóíû ñ¿¿ëèéí õàãàñààñ
õ¿ì¿¿ñèéí õºäºë㺺í, õºäëºõ ¿éë öººð÷ áàéãàà ÿâäàë íü áèåèéí õ¿÷èéã óäààí õóãàöààãààð çàðèìäàà îãò
à÷ààëàëä îðóóëàõã¿é ñóóíãè õýëáýðòýé áîëñíîîñ ýíý çóóíû ò¿ãýýìýë ºâ÷íèé íýã
áýëáð ãèïîäèíàì áóþó õºäºë㺺íèé äóòàãäàë ãýñýí øèíý òºðëèéí ºâ÷èí ãàçàð àâ÷
áàéíà. ªâ÷ëºãñäèéí òîî àâòîìàòæóóëàëò, ìåõàíèêæóóëàëò, ¿éë÷èëãýýíèé ò¿âøèí
ºíäºðò õ¿ðñýí õºãæèíã¿é îðíóóäàä ìàø íýìýãäýæ áàéãàà àæ. ºíººäºð ìºíºé óëñàä èë¿¿äýë áèåèéí æèíòýé
õ¿ì¿¿ñ ÿëàíãóÿà çàëóó÷óóä îëøèðîõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéãàà áºãººä àíàãààõ
óõààíû ¿¿äíýýñ ººðñäèéí ¿íýëýëò ä¿ãíýëò õèéäýã áà õ¿í òýðõ¿¿ æàãñààëòàä
îðîõã¿éí òóëä ñèñòåìòýé õºäºë㺺íòýé áàéõ ¸ñòîé. Äàðàà÷èéí íýã øàëòãààí íü
îð÷èí ¿åèéí ¿éëäâýðëýëèéí áóñ ñàëáàð äàõü øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí õºãæèë íü
“ýìîöèéí ÿäàðãàà” ãýñýí íýãýí õýëáýðèéí ºñ÷èíã ¿¿ñãýæ áàéíà ãýæ ¿çäýã. ªºðºº áýëáýë õàðàà, ñîíñãîëûí öî÷ðîîëò,
à÷ààëàë, àãààðûí áîõèðäîë, ìýäýýëëèéí
à÷ààëààë, õýò õàëóóí, õýò õ¿éòíèé òààã¿é íºëºº çýðýã íü óã ºâ÷íèé ýõ ¿¿ñâýð
áîëñîîð áàéíà. ªíººäºð õºäºëìºðèéí õ¿÷èéã ñýðãýýõ ñýëáýõ ¿éë ÿâö íü óðñãàëûí
øèíæòýé áîëñîí áºãººä íýì¿¿ ºðòãèéí õóóëèàð çîõèöóóëàãäàæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë íèéòèéã, õàìðàñàí ãýäýã çàð÷èì
àëäàãäàæ, öººíõèéí áóþó òàíñàã õýðýãëýý ãýäýãò îðæ áàéãàà. Õºäºëìºðèéí öàã, àìðàëòûí ¿éëèéí öàãèéí
õîîðîíäûí õàðüöàà óëàì õîëäîæ, áèåèéí
õ¿÷íèé, ñýòãýë ñàíààíû äàðàìòàä îðñîí õ¿ì¿¿ñèéí òîî íýìýãääýã.
Àìðàëòûã ¿éë õèéõýä íºëººëõ õ¿íèé õ¿÷èí
ç¿éë¿¿ä:
Ø Íàñ
Ø Õ¿éñ
Ø Àì á¿ëèéí òîî
Ø Ãýð á¿ëèéí áàéäàë
Ø Áîëîâñðîë
Ø Ìýðãýæèë
Ø Ãýð îð÷íû àìüäðàëûí òºðõ
Ø Àð ãàðèéí îðîëöîî íºëººëºë
Ø Õóâü õ¿íèé òºðõ
Ø Ñî¸ëûí òóâøèí
Ø Øàøíû ø¿òëýã
Ø ×ºëººò óàãèéí áîëîìæ
Ø Ñýòãýëèéí áàéäàë
Ø Àìðàëòûí òóõàé îéëãîëò
Ø Òàíèí ìýäýõ¿éí õ¿ðýý
Ø ×ºëººò öàãàà ºíãºð¿¿ëýõ ìºíãº
Ø ¯çýë áîäîë, õ¿ì¿¿æèë
Àìðàëòàíä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë:
Ø Òðàíñôåð
Ø Óëèðàë
Ø Äàâòàìæ
Ø Ýð¿¿ë ìýíä
Ø Áàéãóóëàìæ
Õ¿í òºðëºõòºí àñàð
ýðò öàãààñ ýõëýí ðàøààí óñ àøèãëàæ ñóäàëæ, ýëäýâ ºâ÷èí ýìãýã, ýìíýí ñóäàëæ
ñóâèëæ èðñýí áàÿëàã ò¿¿õòýé. Ðàøààí ãýæ ýðòíèé Ýíýòõýãèéí áè÷ãèéí õýë, Ñàíñêðèò
¿ã áºãººä äóóäëàãà íü /rasauna/ ðàøààí
ãýíý. Ñàíñêðèòààð ðàøààíûã /amrita/ ãýæ íýðëýíý. Õàðèí ÿïîíîîð /onsen/,
àíãèëààð /spa áóþó hot springs / ãýíý.
Õ¿íèé áèå ìàõáîäü áóþó àëü íýã ýðõòýíä àíàãààõ çîõèñòîé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã
áàéãàëèéí óñûã ðàøààí ãýäýã. Ðàøààíààð ýì÷ëýõ àðãà áîë àíõ ¿¿ññýíýýñýý ýõëýýä
ºíººäðèéã õ¿ðòýë õ¿ì¿¿ñèéí îëîí æèëèéí òóðøëàãà äýýð ¿íäýñëýñýí àðãà áºãººä
õ¿íèé áèå îðãàíèçì ò¿¿íèé îð÷èí õî¸ðûí õîîðîíäîõ õºäºë㺺íò òýìöëèéã ººð÷ëºõ áà
õýâèéí áàéäàëä íü îðóóëäàã, ýì÷ëýí ñóâèëàõ áà óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õî¸ð õýìæýýã
õîëáîæ ºãäºã õîëáîîñ þì. Ðàøààí óñûã õ¿í òºðºëõòºí ýðòíýýñ íààø ýì÷èëãýý
ñóâèëãààíä àøèãëàæ áàéñàí íü òóõàéí ðàøààíûã ãàçðûí ã¿íýýñ ãàðàõäàà ÿìàð ýðäýñ
áîäèñ àãóóëñíààñ õàìààð÷ ýëäâèéí ºâ÷èí ýìãýã ýðõòýíä õýðõýí ¿ç¿¿ëäãèéã íýýí
ìýäýæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé àæýý. Ðàøààíû òåìïåðàòóð: Ðàøààíûã òåìïåðàòóðûíõ íü
áàéäëààð 6 õóâààí ¿çíý.
1. 0 – îîñ äîîø òåìïåðàòóðòàé ìàø õ¿éòýí
2. 0 – 4 òåìïåðàòóðòàé õ¿éòýí
3. 4 – 20 òåìïåðàòóðòàé õ¿éòýí
4. 20- 37 òåìïåðàòóðòàé á¿ëýýí
5. 37 – 42 òåìïåðàòóðòàé õàëóóí
6. 42-îîñ äýýø òåìïåðàòóðòàé õýò õàëóóí
Ðàøààíû õèéí
íàéðëàãà: ðàøààíóóäûí çîíõèëîõ õèéãýýð íü íí¿ðñ õ¿÷ëèéí õèéòýé, àçîòòîé, õ¿õýðò
óñòºðºã÷òýé, àçîò áà í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí
õèéòýé, íí¿ðñ õ¿÷ëèéí áà ìåòàí õèéòýé ãýæ
àíãèëæ áîëíî.
Ðàøààíû õèìèéí
íàéðëàãà: Áàéãàëèéí óñ ò¿¿í÷ëýí èõýíõ
ðàøààíû íàéðëàãàíä àíèîíóóäààñ õëîðèä, ñóëüôàò, ãèäðîêàðáîíîò, êàðáàíîò,
êàòèîíóóäààñ íàòðè, êàëè, ìàãíè çîíõèëîõ ñóóðü ýçýëäýã.
Ðàøààíû ýðñäæýëò :
Óóññàí äàâñíû õýìæýý. Ðàøààí ñóâèëàëä
öýíãýãýýñ ýõëýýä äàâñòàé õ¿ðòýë ÿíç á¿ðèéí ýðñäýëæèëò á¿õèé óñûã õýðãýëäýã
ó÷ðààñ ðàøààíûã 4 õóâààäàã . ¯¿íä :
a) 1 ã/ë
õ¿ðòëýõ ýðñäýëæèëòýé ñóëàâòàð
ðàøààí
b) 1 – 10 ã/ë ýðñäýëæèëòýé äóíä çýðãèéí ðàøààí
c) 10 – 50 ã/ë ýðñäýëæèëòýé ðàøààí
d) 50 ã/ë èõ ýðñäýëæèëòýé
Ðàøààíû öàöðàã
èäýâõò ÷àíàð: ðàøààíûã öàöðàãò
èäýâõýýð íü àíãèëàõ àíãèëàë íü áóñäààñ ºâºðìºö áàéäàã. Ðàøààíûã ¿íäñýí 3 àíãèëæ
¿çäýã áàéíà.
¯¿íä : Öàöðàã èäýâõò
÷àíàðààð áàãà ðàøààí, äóíä, èõ ãýæ àíãèëíà.
Ðàøààíû õ¿÷èëëýã
áîëîí ø¿ëòëýã ÷àíàð : Ðàøààíûã õ¿÷èëëýã áîëîí ø¿ëòëýã ÷àíàðààð íü ¿íäñýí 5
õóâààæ ¿çíý.
a) Èõ õ¿÷èëëýã -PH íü 5.5 ààñ áàãà
b) Áàãà õ¿÷èëëýã
-PH 5.5- 7.0 èéí õîîðîíä
c) Ñààðìàã- PH
7-òîé òýíö¿¿
d) Áàãà ø¿ëòëýã- PH 7.0- 8.5-èéí õîîðîíä
e) Èõ ø¿ëòëýã – PH 8.5 ààñ èõ
Ðàøààíû íàéðëàãàíä
áàéõ ìèêðîýëåìåíò: Ðàøààíû íéàðëàãàíä äýýð äóðüäñàí åðäèéí áîäèñóóäààñ ãàäíà
áðîì, èîä, ôîñôîð, òºìºð, àðñåí, öàõèóð, ëèòè, ñòðîíö, áàðè, ìàíãàí, çýðýã áîäèñ òóí áàãà õýìæýýãýýð îðîëöñîí áàéäàã
ò¿¿íèéã ìèêðîýëåìåíò ãýíý.
Ìîíãîëûí ðàøààí
ñóâèëàëûí õºãæëèéí ò¿¿õ
Ìîíãîë÷óóä áóëàã
ðàøààí óñíû äýðãýä îâîî áîñãîæ, ìîä õàòãàí áºñ äààâóó, õàäàã ÿíäàð ç¿¿æ óñíààñ
íü àìñàí òýðã¿¿íäýý õ¿ðãýæ áóëàã óñàà õ¿íäýòãýäýã çàíøèëòàé áºãººä ýíý íü áóëàã
óñàà àðèóí òóíãàëàã, àðâèí áàÿëàã áàéëãàí õàìãààëàõ, íºãºº òàëààð áàéãàëèàñàà
áóÿí õèøèã ãóéæ áàéãàà ã¿í óòãà ó÷èðòàé þì. /Òàõèëãàòàé óóë óñ ýíãèéí îâîîã
áóñíèóëàí ñ¿éòãýâýë ëóñûí õîðëîë áîëäîã ãýäãèéã õýí á¿ãä ìýäíý./ Ìîíãîë
íóòàãò ýðòíýýñ íààø îðøèí ñóóñààð èðñýí õ¿ì¿¿ñ õàëóóí, õ¿éòýí ðàøààíûã ººðñäèéí
àìüäðàë àõóéä àøèãëàæ èðñíèé áàðèìò íü ìàíàé îðíû õàëóóí, õ¿éòýí ðàøààíû
äýðãýäýýñ õóó÷èí, øèíý ¿åèéí ÷óëóóí çýâñýã, õ¿ðýë çýâñýã îëääîã ãàçàð îëîí
áàéäàã. Ýíý áîë òºâ àçèä îðøèí ñóóæ áàéñàí ýðòíèé îëîí îâîã àéìãèéí õ¿ì¿¿ñ
ðàøààí óñ àøèãëàí ºâ÷íºº ýìíýæ áàéñíûã õàðóóëæ áàéãàà þì. Æèøýý íü: ªìíºãîâü
àéìàã - Õàäàò, Äîðíîä àéìàã - Ãóðâàí,
Õýíòèé àéìàã - Çàõàð ãýõ ìýò ðàøààíû äýðãýäýýñ ÷óëóóí çýâñýã îëääîãîîñ ãàäíà
ýíý ìýò ðàøààíû äýðãýä ìàø ýðòíèé äºðâºëæèí áóëø áàéäàã. 7-8-ð çóóíû ¿åä Îðõîíû
Òóðê¿¿ä Îòãîíòýíãýðèéí ðàøààíûã àøèãëàí ýëäýâ ºâ÷èí ýìãýãýý ýì÷èëæ áàéñàí
òàëààð Òàí óëñûí áè÷èãò äóðäæýý. ̺í Õ¿ðýìò, Õóæèðò çýðýã íýðä ãàðñàí ýðòíèé
ðàøààíóóäûí äýðãýä Òóðê, Êèðãèçèéí áóëø ýëáýã áàéäàã. 13-14 çóóíû Ìîíãîë÷óóä õàëóóí
õ¿éòýí ðàøààí áàãàã¿é àøèãëàæ áàéñíûã Öàãààí ñ¿ì, Õ¿ðýìò, Õóæèðò, Åðºº, Åñòèé,
Îíîí ãýõ çýðýã ðàøààíóóäûí ò¿¿õýí áàðèìòààð íîòîëæ áîëíî.
16-17-ð çóóíû ¿åä Åðºº, Åñòèé, Îíîíû ðàøààíûã ñóäàëæ, òýäãýýð ðàøààíû
ò¿¿õ, åðºíõèé áàéäàë, à÷ òóñ, ÿìàð ºâ÷èíä òîõèðîõ áà ¿ë òîõèðîõ, ðàøààíä îðîõ,
ñóâèëàõ, àìðàõ, õîîëëîõ äýãëýì çààâàð çýðãèéã Çàíàáàçàð, Ëóâñàí÷¿ëòýì íàðûí
çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí áè÷ñýí áàðèìò îäîî õ¿ðòýë õàäãàëàãäàí èðæýý. 1921 îíä Ñóäàð
áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí áàéãóóëàãäàæ, òýð ¿åèéí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí òóñëàìæààð
Ìîíãîë óëñ ººðèéí îðíû áàéãàëèéí áàÿëãóóäûã ñóäëàí øèíæèëæ, çîõèñòîé àøèãëàõ
òàëààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé ç¿éë á¿ðèéí àæëûã õèéñíû äîòîð ðàøààí óñ ñóäëàë îðíî.
Ìîíãîë óëñ ðàøààí óñàà Øèíæëýõ Óõààíû ¿¿äíýýñ àøèãëàæ ñóäàëæ èðñýí ¿åèéã
1926-1927 îíû ¿å ãýæ ¿çäýã. 1921 îíîîñ ðàøààí ñóâèëàë ýð÷èìòýé õºãæèæ, íèéò 230
ãàðóé ðàøààí øèíæëýí ñóäëàãäñàíààñ ãàäíà îãò ñóäëàãäààã¿é 100 ãàðóé ðàøààí
áàéíà ãýæ ¿çæýý. 1957 îíîîñ õîéø ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð ìîíãîë îðíû íèéò ðàøààíû
òàðõàëò, õèìèéí øèíæ ÷àíàð, íàéðëàãà, àíàãààõ ÷àíàð, àøèãëàõ áîëîìæèéí åðºíõèé
òîéìûã ãàðãàæ, àíõíû á¿ä¿¿â÷èëñýí àíãèëàëò ìóæëàë õèéñíýýñ ãàäíà ðàøààí àìðàëò
ñóâèëëûí ãàçðûã ºðãºòãºõ, øèíýýð áàéãóóëàõ òàëààð ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ ýõýëñýí áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ ðàøààí óñ, øàâðûã ýðòíýýñ íààø
ýä¿ãýý õ¿ðòýë ýìíýëãèéí ÷àíàðòàéãààð õýðýãëýæ èðñýí ñàéõàí óëàìæëàëòàé
Ìîíãîë÷óóäàä ðàøààí óñíû òóõàé áè÷èã áàðèìò, íîì õýâëýë, ìºí ðàøààíû
õèìè-ôèçèêèéí ÷àíàð íàéðëàãà, òàðõàí îðøèõ ç¿é òîãòîë, ãàðàë ¿¿ñëèéí òàëààð
øèíæëýí ñóäàëñàí ìýäýý ñýëò ìàø õîâîð áàéäàã. Ñ¿¿ëèéí õýäõýí æèëèéí äîòîð
õèéñýí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä äýëõèé íèéòýä íýðä ãàðñàí ðàøààíóóäòàé íýãýí àíãè,
òºðºëä îðæ áîëîõóéö 8-9 òºðëèéí ÷àíàð, íàéðëàãàòàé ðàøààíóóä ìàíàé îðíû ºíöºã
áóëàí á¿ðò èëýð÷ýý. Îäîîãèéí ñóäëàãäñàí òºâøèíä îëîí óëñûí ðàøààíû ¿íëýìæ,
íàéðëàãà, á¿òýö, ýìè÷ëãýýíèé øààðäëàãà íººöèéã õàíãàæ ÷àäàõ 130 ãàðóé òºðëèéí ðàøààí áàéãàà áºãººä
ñàéí ñóäëàãäñàí õàëóóí ðàøààí 42, õ¿éòýí 60, áàéãàëèéí õàëóóí óóð 1, ðàøààí
òºñò áóëàã 30 ãàðóé áàéíà. ̺í ýì÷èëãýýíèé áè÷èë îð÷èí á¿õèé 10 ãàðóé àãóé
áàéíà. Ìîíãîë îðíû ðàøààí ñóâèëàëóóä èõ òºëºâ 800-15000 ìåòðèéí ºíäºðò óóëàðõàã
ãàçàð îðøèíî. Õàìãèéí íàì îðøèõ Öàãààí õºíäèéí ðàøààí 650 ì, õàìãèéí ºíäºðò
îðøèõ Öýíãýë õàéðõàíû ðàøààí 3000 ìåòðèéí
ºíäºðò áàéíà.
Ìîíãîë îðíû ðàøààíû ìóæëàëò
Ìîíãîë îðíû ðàøààíûã
äàðààõ ìóæóóäàä õóâààíà.
1. Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéòýé ãèäðîêàðáîíàò êàëüöàò
õ¿éòýí ðàøààíû ìóæ
2. Èõýâ÷ëýí àçîò õèé á¿õèé ãèäðîêàðáîíîò – íàòðèò
õàëóóí ðàøààíû ìóæ
3. Èîä, áðîì á¿õèé õëîðèä íàòðèò ýðñäýëæèëòñ èõòýé
ðàøààíû ìóæ
̺í àìðàëò ñóâèëàëûí
àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæîîð íü
äàðààõ ìóæóóäàä õóâààñàí.
1. Àìðàëò ñóâèëàë, àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿õ òºðëèéã
õºãæ¿¿ëýõ èõ ìóæ
2. Àìðàëò, ñóâèëàë, àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ
õÿçãààðëàãäìàë ìóæ
3. Àìðàëò ñóâèëàë, õºãæ¿¿ëýõ òîõèðîìæ ìóóòàé ìóæ
Îäîî óëñûí ÷àíàðòàé
ðàøààí ñóâèëàëûí íèéò îðíû 48.8 % àéìàã îðîí íóòãèéí ðàøààí ñóâèëàëûí 27.9
% áàéíãûí àæèëàãààòàé áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 20
æèëä ðàøààí ñóâèëàëä ýì÷ë¿¿ëýã÷äèéí òîî
50.2 ìÿíãààñ 135.1 ìÿíãà õ¿ðòëýý ºññºí áàéíà. 2.7 äàõèí íýìýãäñýí ãýñýí
òîî áàðèìò áàéíà. Ðàøààí óñíû øèíæ ÷àíàðààñ õàìààð÷ ðàøààí íü õ¿íèé áèåä õ¿÷òýé
íºëººëºõ, áàãà çýðýã íºëººëºõ çýðýã çýðýã ÿíç á¿ð áàéäàã. Ýíýõ¿¿ íºëººëèéí
çýðýãëýëýýð çàðèì óëñ îðîíä ñòàíäàðò òîãòîîæ àøèãëàëòûã íü àíãèëàí õýðýãëýæ
áàéíà. Õàðèí íºëººëºë áàãàâòàð õàëóóí ðàøààíûã àõóéí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí
çîðèëãîîð ýñâýë ¿éë÷èëãýýíèé çîðèóëàëòààð õýðýãëýäýã áàéíà. Ìàíàé îðíû õ¿éòýí
ðàøààíóóä áóñàä îðíû ðàøààíûã áîäâîë í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéãýýð àñàð èõ áàéäàã.
Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé èõòýé ðàøààíûã ººð øèë ëîíõîíä õèéæ ñàâëàí áèò¿¿ìæëýõýä í¿¿ðñõ¿÷ëèéí
õèéã çîðèóä ãàðãàí àâ÷ øàõàõ çýðýã òåõíèêèéí áýðõøýýë ãàðäàãã¿é
Ðàøààíûã àÿëàë æóóë÷ëàëä òàòàí õàìðóóëàõ :
Áàéãàëèéí
ýì÷èëãýýíèé õ¿÷èí ç¿éë: Ðàøààí íü àðüñ,
ñàëñò, á¿ðõýâñ äýõü ìýäðýëèéí òºãñãºëä
ôèçèê, õèìè, ìåõàíèê, äóëààí öî÷ðîë, ¿¿ñãýæ áèå ìàõáîäèä íºëººëºõ人 ðàøààíû
íàéðëàãà äàõü íàòðè, õëîð, èîí õ¿õýð çýðýã áîäèñ àðüñ, ñàëñò á¿ðõýâ÷ äýõ öóñíû
ñóäñààð íýâ÷èí áèå ìàõáîäèä õèìèéí íºëºº ¿ç¿¿ëíý.
Ðàøààí âàíí
ýì÷èëãýý: Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí ðàøààí íü ìýäðýë áóë÷èíãèéí ñýðýë õºíäëºí ¿èðõýãò áà
ãºëãºð áóë÷èíãèéí àãøèõ ÷àäëûã èäýâõæ¿¿ëäýã. Ðàøààíä îðîõîä í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé íü
àðüñ , àìüñãàëûí çàìààð áèå ìàõáîäèä
íýâòýð÷ õ¿÷èë áà ø¿ëòëýãèéí òýíöâýðèéã ººð÷ëºí öóñíû ñóäàñ àìüñãàëûí òºâèéã
öî÷ðîîñíîîð àìüñãàë, ñóäàñíû öîõèëò
öººð÷ öóñíû õýìæýý èõñýæ óëìààð òàðõè, ç¿ðõ, àðüñ Ẻðíèé öóñíû ñóäàñ òýëíý.
Ðàøààíä îðîõîä
õîðèãëîõ ç¿éë:
·
Õàëóóíòàé
·
Öóñíû
äàðàëò èõññýí ¿åä
·
Öóñ àëäàæ
áàéãàà ¿åä
·
Ñýòãýëèéí
õÿìðàëä îðñîí ¿åä
·
Òºðºë
á¿ðèéí õîðò õàâäàðòàé ¿åä
·
Õýò
äîðîéòîë, òóðààëä îëðñîí ¿åä
·
Ñîãòóóðóóëàõ
óíäàà õýðãýëñýí ¿åä
Øàâàð ýì÷èëãýý : Ýì÷èëãýýíèé øàâðûí ¿íäñýí à÷ õîëáîãäîë íü
ò¿¿íèé íàéðëàãà äàõ äàâñëàã ÷àíàð, îð÷íû óðâàë, øèíãýí îð÷èíä óóññàí õèé, øèì
áîäèñ çýðýãò îðíî.Øàâðûí áèå ìàõáîäèä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº íü ôèçèê õ¿÷èí ç¿éë õèìè
áèîëîãèéí øèíæ ÷àíàðààñ õàìààðíà. Øàâàð ýì÷èëãýýíèé ¿ð ä¿íä õ¿íèé áèåíä ¿éë
àæèëëàãààíû áèîõèìèéí, äîòîîä ø¿¿ðëèéí
îëîí ÿíçûí ººð÷ëºëò ÿâàãäàíà. Àãààð ýì÷èëãýý: Àãààð ýì÷èëãýýã æèëèéí
ÿìàð÷ óëèðàëä õèéæ áîëîõ áà àãààðûí îð÷èí íü áèå ìàõáîäèéí ÷èèðýãæ¿¿ëýõ õàìãèéí
áîëîìæòîé àøèãòàé õýëáýð, òºäèéã¿é óóð àìüñãàëûí ýð÷èìòýé çàñàëä áýëòãýõ ýõíèé
¿å øàò þì.
Íàðíû ãýðëýýð
ýì÷ëýõ : Íèéëìýë öàöðàãèéí
íàðàí øàðëàãà íü øóëóóí òóññàí, ñàðíèñàí, îéñîí òóÿàíû ¿éë÷èëãýýíýýñ á¿ðäýíý.
Íàðíû öàöðàãèéí óðñãàëä ¿ä äóíä õàìãèéí äýýä õýìæýýíä õ¿ðíý.
Óñàíä îðîõ çàñàë :
Óñàíä îðîõ íü òºâ ìýäðýëèéí ñèñòåì, äîòîîä ýðõòýí, ø¿¿ðëèéí áóë÷èðõàéí ¿éë
àæèëëàãààíä èëò íºëºº ¿ç¿¿ëýõ
õºäºë㺺íèé çàñàëä õàìààðíà. Ãî ìºðíèé óñàíä àãààð, óñãû õàëóóí õ¿éòíèéã çààâàë
õàðãàëçâàë çîõèíî. Ýëñèéã ýì÷èëãýýíä
çàñàëä àøèãëàõ íü: ýëñíèé íàðíû ýë÷èíä õàëæ äóëààíûã ººðòºº øèíãýýæ, óäààí
õàäãàëàõ ÷àíàðûã àøèãëàí ýì÷èëãýýíèé çîðèëãîîð õýðãýëäýã.
Ôèçèê ýì÷èëãýý: Ôèçèêèéí õ¿÷èí ç¿éëèéã àøèãëàí áèå ìàõáîäèéí
¿éë àæèëàãààã ñýðãýýõ ýì÷èëãýýíèé ò¿ãýýìýë àðãûã ôèçèê ýì÷èëãýý ãýíý.
Áèåèéí òàìèðûí
ýì÷èëãýý: Ýì÷èëãýýíèé áèåèéí òàìèð áîë õºäºë㺺íèéã ñàéæðóóëàõ ñýðãýýõ áîëîí
ðàøààí ñóâèëàëòàé õàìòðàí èäýâõèæ¿¿ëýõ íºõöºë íü áîëäîã áàéíà.
Èëëýã : Ýä ýðõòíèé
àæèëàãààã ñýðãýýí çàñàõ õýðýãñëèéí äîòîð èëëýã ýì÷èëãýýý ÷óõàë áàéð ñóóðü
ýçýëíý. Ãàðààð áóþó òóñãàé áàãàæààð õ¿íèé áèåèéí ãàäàðãóóä ìåõàíèê íºëººëºë
¿ç¿¿ëýõèéã èëëýã ãýíý.
Àìðàëò ñóâèëàëûí
àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóõàé
Àìðàëò ñóâèëàëûí
çîðèëãî íü àìàð÷ ñààòàõ, ýð¿¿ëë ìýíäýý ñàéæðóóëàõ, áèå òîðäîæ, õ¿ì¿¿ñ
áàéãàëüòàéãàà õàðüöàæ ººäðºã àæ òºðºõ
áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëíý. Èìé ÷ ó÷ðààñ àìðàëò ñóâèëàëûí ãàçàð íü óóë, óñ, ãîë,
ãîðõè, ðàøààí ãýõ ìýò áàéãàëèéí ºãººæòýé ãàçðûã ò¿øèãëýí áàéãóóëàãäàíà. Ýíý íü
õ¿ì¿¿ñò áàéãàëü öàã óóðûí íºõöºëä àìàð÷ ñóâèëóóëàõûí çýðýãöýý òºðºë á¿ðèéí
ñïîðòîîð õè÷ýýëëýõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëíý. Ðàøààí
ñóâèëàëûí îëîí óëñûí õàíäëàãà: Äýëõèéí õ¿í àìûí ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà
õýðýãöýý, õ¿ì¿¿ñèéí æóóë÷ëàëûí õýëáýð íü õîòîîñ çóãàòàõ õºäººä àìàð÷ áàéãàà áîë ìàíàéä ãýñýí ýíý
÷èãëýë ñ¿¿ëèéí ¿åä ýð÷èìòýé õºãæèõ øàòàíäàà
áàéíà. ßïîíä àìðàëò ñóâèëàë íü õîááè,
ñîëîíãîñ óëñàä ãîîç¿éí òàëààð õºãæñºí áàéõ áºãººä Åâðîïò àìðàëò ýìèéí
æóðìààð àøèãëàæ áàéíà. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí õóâüä ìàíàé îðîí ðàøààí ñóâèëëûí
÷èãëýëýýð ãàäààäûí èðãýäýä ¿éë÷ëýõýä íèëýýä õ¿íäðýëòýé áàéãàà þì. Ó÷èð íü ìàíàé
îðíû ðàøààí íü á¿ðýí ñóäëàãäààã¿é òºäèéã¿é ãàäààä îðíû õ¿ì¿¿ñèéí áèå îðãàíèçìä
òààðàõ íü õîâîð áàéäàã, ýíý íü öàã àãààð áîëîí àìüäðàõ îð÷íû íºõö뺺ñ
õàìààðàëòàé.
Óëñûí õýìæýýíä
áàéãàà ðàøààíóóä
|
¹
|
Íýð
|
Áàéðëàë
|
Ýì÷èëãýýíèé ÷èãëýë
|
|
1
|
Æàí÷èâëàí
|
Òºì àéìàã, Ýðäýíý ñóì
|
Õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòíèé
ºâ÷èíã äàãíàí ñóäëàõ
|
|
2
|
3 íóóð /øàâàð/
|
Õýíòèé äàäàë ñóì
|
¿å ìº÷ áè÷èë óóð àìüñãàë
àøèãëàí àìüñãàëûí áîëîí ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷èí
|
|
3
|
Îòãîíòýíãýð /õàëóóí
ðàøààí/
|
Çàâõàí Îòãîí
|
¯å ìº÷, ìýäðýë, àðüñíû,
ýìýãòýé÷¿¿äèéí
|
|
4
|
Õóæèðò /õàëóóí ðàøààí/
|
ªâºðõàíãàé Õóæèðò
|
¯å ìà÷ ýìýãòýé÷¿¿ä àðüñ
|
|
5
|
Øàðãàëæóóò
|
Áàÿíõîíãîð, Ýðäýíýöîãò
|
¿å ìº÷, ìýäðýë, àìüñãàëûí
ýðõòýí, ýìýãòýé÷¿¿ä, àðüñíû çàðèì ºâ÷èí
|
|
6
|
Àâàðãà òîñîí
|
Õýíòèé àéìàã Äýëãýðõààí
|
Õîîë áîëîâñðóóëàõ, øàâàð
àðüñíû çàðèì ºâ÷èí
|
|
7
|
Óëààíáààòàð
|
ÓÁ
|
Ç¿ðõ ñóäàñ õîîë
áîëîâñðóóëàõ
|
|
8
|
Õàëçàí óóë
|
Äîðíîãîâü àéìàã,
Áàÿíæàðãàëàí
|
Õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòíèé
ºâ÷èí
|
|
9
|
Åðºº
|
Ñýëýíãý àéìàã Å𺺠ñóì
|
¯å ìº÷, ìýäðýëèéí ºâ÷èí
|
|
10
|
Àð Æàí÷èâëàí
|
Íàëàéõ ä¿¿ðýã
|
Õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýí
|
|
|
Öààøèä àøèãëàæ áîëîõ
|
|
|
|
1
|
Óòààò ìèí÷¿¿ð
|
Äîðíîä àéìàã ×îéáàëñàí
|
Ìýäðýëèéí ñóäàñíû ºðºâñºë,
Ẻðíèé àðõàã ºâ÷èí
|
|
2
|
Èõ Öàéäàì íóóð
|
Òºâ àéìàã Áàÿí ñóì
|
¯å ìà÷, ìýäðýë ýìýãòýé÷¿¿ä
|
|
3
|
¯¿äèéí íóóð
|
Áàÿíõîíãîð, Áàÿí-Îâîî
|
¯å ìº÷
|
|
4
|
Èõ Òºõºì
|
Òºâ àéìàã
|
¯å ìà÷, çàõûí ìýäðýëèéí
ýìýãòýé÷¿¿ä, àðüñíû ºâ÷èí
|
ËÅÊÖ ÌÎÍÃÎË ÎÐÍÛ ÀßËÀË
ÆÓÓË×ËÀËÛÍ ÁÀÀÇÓÓÄ Ò¯¯ÍÈÉ ªÍªªÃÈÉÍ ÒªÂØÈÍ
2000 îíä
•Æóóë÷íû áààçûí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûí çýðýãëýë,
¿íäñýí øààðäëàãà, ñòàíäàðò
•Àÿëàë æóóë÷ëàëûí Óëñûí õÿíàëòûí ä¿ðýì
2001 îíä
•“ͪÒ-ûí àëáàí òàòâàðûí òóõàé õóóëü”-ä îðóóëñàí
íýìýëò ººð÷ëºëòººð Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýã÷
áàéãóóëëàãûí ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿ç¿¿ëñýí
¿éë÷èëãýýã ͪÒ-ûí àëáàí òàòâàðààñ
÷ºëººëñºí
2002 îíä
•Äýýä çýðýãëýëèéí çî÷èä áóóäàë, æóóë÷íû áààçàä
çýðýãëýë òîãòîîõ æóðàì
•Æóóë÷íû àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ óäèðäàìæ, çºâëºìæ
Æóóë÷èí áàéðëóóëàõ
õýðýãñëèéí òóõàé îéëãîëò, ¿íäñýí òºðºë õýëáýð¿¿ä
Øèíý ãàçàð îðíîîð àÿëàí ÿâàà ãàäààä, äîòîîäûí
æóóë÷äûí õóâüä òýäãýýðèéã õ¿ëýýí àâ÷ áàéðëóóëàí õîîë óíä áîëîí áóñàä á¿õ
òºðëèéí øààðäëàãàòàé ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëäýã æóóë÷íû áàéãóóëëàãóóäûã åðºíõèéä íü æóóë÷íû
õ¿ëýýí àâàõ áà äàìæèí ºíãºð¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà áóþó æóóë÷èí áàéðëóóëàõ
õýðýãñýë ãýæ íýðëýäýã. Æóóë÷èí áàéðëóóëàõ õýðýãñëèéí ¿¿ñëèéã ýðòíèé Ðîìûí
ýçýíò ã¿ðýí áàéãóóëàãäàæ, óëñ îðíóóäûí õàðèëöàà õàðüöàíãóé òîãòâîðæèæ èðñýí
¿åýñ ýõëýí àâ÷ ¿çäýã. Ýíý ¿åýñ õóäàëäàà÷èä, ìºðãºë÷èä õèéãýýä ÿíç á¿ðèéí
çîðèëãîîð àÿëæ ÿâàà æóóë÷äàä áàéð, õîîëîîð ¿éë÷ëýõ òàâåðí /Tavern/
õýìýýí íýðëýãäýæ áàéñàí ãîëäóó äàí ìîäîí áàéøèí á¿õèé ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóä ãîë
çàìûí äàãóóä áàéãóóëàãäàõ áîëæýý.
Ðîìûí ýçýíò ã¿ðýí
ìºõñºíèé äàðàà æóóë÷íû õ¿ëýýí àâàõ áà äàìæèí ºíãºð¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí õºãæèë
¿íäñýíäýý 400-500 æèë áàðàã çîãñîíãè áàéäàëòàé áàéãààä õîæèì õóäàëäàà àðèëæàà
ñýðãýæ ýõëýõýä õºãæëèéí øèíý øàò ýõýëñýí ãýæ áîëíî. Ýíý ¿åä Àçè áîëîí Îéðõè
äîðíîäûí îðíóóäàä õóäàëäààíû àÿí çàìûí äàãóó êàðàâàíñàðè /Caravansary/,
Àìåðèêò èíí /Inn/ ãýæ íýðëýãäýæ áàéñàí äýí áóóäëóóä áàéãóóëàãäàõ áîëñîí
áàéíà. Ýäãýýð äýí áóóäëóóäûí ºìíºõ òàâåðíààñ ÿëãàãäàõ îíöëîã íü áàéð, õîîëíû
¿éë÷èëãýýíýýñ ãàäíà æóóë÷èä, ãèé÷äèéí ìîðü, ìàëûã àð÷èëæ òîðääîã, à÷àà, òýýøèéã
ãàäíû ÿìàðâàà õàëäëàãààñ õàìãààëäàã, òóñãàé çîðèóëàëòûí ñàðàâ÷, õàøààòàé
áàéæýý.
Æóóë÷èí áàéðëóóëàõ
õýðýãñëèéí õºãæèë èéíõ¿¿ òóõàéí á¿ñ íóòãèéí õºãæëèéí áàéäëààñ øàëòãààëàí ãàçàð
îðíóóäàä ÿëãàâàðòàéãààð õºãæñººð XVIII çóóíû äóíä ¿åýñ òîìîîõîí õîòóóäàä çî÷èä
áóóäàë /Hotel/ áàéãóóëàãäàõ áîëîâ. Ýíý ¿åýñ ºíººäðèéã õ¿ðòýë çî÷èä áóóäëóóä
íü ¿éë÷èëãýýíèé îíöëîã áà ÷èãëýë, çîðèóëàëò çýðãýýðýý ÿëãàà á¿õèé îëîí òºðºëòýé
áîëæ õºãæèæ ýõýëñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, 19-ð çóóíû ýõýí ¿åýñ àìðàëò, öýíãýýíèé
çîðèóëàëòòàé Resort Hotel îëíîîð áàéãóóëàãäàõ áîëñîí áîë 1950-ààä
îíîîñ àâòîìàøèíû õºãæèëòýé óÿëäàí àâòî àÿëàã÷äàä çîðèóëàãäñàí Moto Hotel
áóþó Motel õýëáýðèéí áóóäëóóä
áàéãóóëàãäàæ ýõýëñýí áàéíà. 1960-ààä îíîîñ àãààðûí òýýâðèéí ýð÷èìòýé õºãæëèéã
äàãààä íèñýõ îíãîöíû áóóäëóóäûã ò¿øèãëýñýí òîìîîõîí çî÷èä áóóäëóóä áàéãóóëàãäàæ
ýõýëñýí íü óëìààð äýëõèéí õýìæýýíèé çî÷èä áóóäëóóäûí ñ¿ëæýý áàéãóóëàãäàõ
ýõëýëèéã òàâüæ ºã÷ýý.
Èéíõ¿¿ îí öàãèéí
óðòàä îëîí òîîíû àÿí÷èí æóóë÷èí, õýðýí õýñýã÷èä ººð ººðèéí áýë áýí÷èíä òààðóóëæ
ÿíç á¿ðèéí çýðýãëýëèéí îðîí áàéð, ¿éë÷èëãýýã øààðäàõ, ñîíãîõ, ñàíàë áîëãîõ
¿çýãäýë ãàçàð àâñààð ¿¿íòýé óÿëäàí ÿíç á¿ðèéí çýðýã çèíäààíû õ¿ì¿¿ñò òîõèðñîí
îëîí òºðëèéí çýðýãëýëòýé, òýðõ¿¿ çýðýãëýëýýðýý ÿëãààòàé ººðèéí ºí㺠àÿñ, çýðýã
äýâèéã õàðóóëñàí îëîí òºðëèéí æóóë÷èí áàéðëóóëàõ õýðýãñýë õºãæñººð ºäèéã õ¿ðñýí
áàéíà. Ýäãýýð íü ãîëäóó ìàíàé äýëõèéä àÿëàæ æóóë÷èëæ ÿâàà èõýíõ õ¿ì¿¿ñèéí
õýðýãëýäýã íèéòëýã õýë áîëñîí àíãëè õýëýýð íýðëýãäñýí áàéäàã. Òóõàéëáàë:
Hotel, Motel, Flotel, Rotel, Botel, Flytel, Inn, Lodge, Guest house, Camp
ground, Resort, Youth hostel ãýõ ìýò.
Äýëõèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãààñ /World Tourism
Organization/ æóóë÷èí áàéðëóóëàõ õýðýãñë¿¿äèéã äàðààõ áàéäëààð 4 á¿ëýãò
àíãèëñàí áàéäàã[1]:
1.
Çî÷èä áóóäàë, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ áàéðëóóëàõ
õýðýãñýë
2.
Àðèëæààíû áîëîí íèéãìèéí çîðèóëàëòòàé áàéðëóóëàõ
õýðýãñýë
3.
Æóóë÷èí áàéðëóóëàõ òºðºëæñºí õýðýãñýë
4.
Æóóë÷èí áàéðëóóëàõ õóâèéí ºì÷èéí õýðýãñýë
Äýýðõè àíãèëëààð çî÷èä áóóäàë, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ
áàéðëóóëàõ õýðýãñýëä: çî÷èä áóóäàë, ìîòåëü, àìðàëò ñóâèëëûí ãàçàð, íàðàí
øàðëàãûí ãàçàð á¿õèé çî÷èä áóóäàë çýðãèéã, àðèëæààíû áîëîí íèéãìèéí
çîðèóëàëòòàé áàéðëóóëàõ õýðýãñýëä: æóóë÷íû áààç, æóóë÷äûí õîòõîí áóþó
òîñãîí çýðãèéã, æóóë÷èí áàéðëóóëàõ òºðºëæñºí õýðýãñýëä: ýì÷èëãýýíèé
çîðèóëàëòòàé çî÷èä áóóäàë, õºäºëìºð àìðàëòûí çóñëàí, òýýâðèéí õýðýãñýëä áàéðëóóëñàí çî÷èä áóóäëóóä /rotel, flytel,
flotel ã.ì/, æóóë÷èí áàéðëóóëàõ õóâèéí
ºì÷èéí õýðýãñýëä: õóâèéí îðîí ñóóö, æóóë÷íû áàéãóóëëàãûí ò¿ðýýñèéí áàéð,
íàéç íºõäèéí áàéð çýðãèéã ÿëãàñàí áàéíà.
Ýäãýýð á¿õ òºðëèéí
îðîí áàéðíóóä íü õýäèéãýýð íýðèéí õóâüä ìàø îëîí ÿíçààð õýëýãäýõ áîëîâ÷ ¿íäñýí
¿¿ðýã íü àÿí÷èí æóóë÷äûã àÿ òóõòàé áàéðëóóëæ, òýäãýýðò ñàéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ
íýã ë ¿íäñýí çîðèëãîòîé áàéíà. Ãàãöõ¿¿ ¿íý ºðòºã, ¿éë÷èëãýýíèé õýëáýð, àãóóëãà
çýðãýýñýý øàëòãààëàí ººð ººðèéí ºí㺠àÿñòàé áàéäàã.
Ò¿¿í÷ëýí æóóë÷èí
áàéðëóóëàõ õýðýãñë¿¿äèéí ÿëãàãäàõ áàñ íýã ÷óõàë íºõöºë íü òóõàéí æóóë÷èí
áàéðëóóëàõ õýðýãñëèéí îðøèí áàéãàà ãàçàð íóòãèéí áàéãàëü öàã óóðûí áîëîîä õ¿í
àðäûí àìüäðàë, ñî¸ë èðãýíøèë, àõóéãààñ øàëòãààëàõ îíöëîã íºëººëºë áàéäàã þì.
¯¿íèé òîä æèøýý áîë æóóë÷íû ãýð áààç áîëíî. ªíººãèéí Ìîíãîë ãýð õýëáýðèéí ñóóöûã ìàíàé
îðíîîñ ãàäíà ªâºð Ìîíãîë, Êàçàêñòàí, Êèðãûçñòàí çýðýã í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé
ýðõëýí èðñýí àðä ò¿ìí¿¿ä õýðýãëýäýã áàéâ. Ãýð íü áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé
ãîëëîñîí í¿¿äýë÷äèéí õóâüä áàðèõ áóóëãàõàä õÿëáàð, à÷ààëàõàä õºíãºí çýðýã äàâóó
òàëòàé àæýý. Ò¿¿í÷ëýí á¿ðýýñèéã íü íýìýõ, õàñàõ çàìààð äóëààíû ãîðèìûã
çîõèöóóëæ áîëäîã, “òààçàíäàà öîíõòîé” áóþó òîîíîòîé ó÷ðààñ á¿òýí ºäðèéí òóðø
ãýðýëò¿¿ëãèéí ººð÷ëºëò áàðàã ãàðäàãã¿é, “áàéãàëèéí öàãòàé” áóþó òîîíîîð òóñàõ
íàðíû òóÿàãààð ìàë÷èä ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí çàëæ áîëäîã, õàíà
áîëîí óíü íýìýõ, õàñàõ çàìààð 2 áà ò¿¿íýýñ äýýø ãýðèéã õîëáîæ áîëäîã ãýõ÷ëýí
îëîí ãàéõàìøèãò øèíæ ÷àíàðààðàà Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷èí àðä ò¿ìíèé îëîí çóóí æèëèéí
òóðø óëàì á¿ð áîëîâñðîíãóé áîëãîí àøèãëàæ èðñýí ñóóö òºäèéã¿é îþóíû ¿íýò ºâ,
óãñààòíû ò¿¿õýí äóðñãàë áîëîõ òóõàé ñóäëàà÷èä òýìäýãëýí ¿ëäýýñýí áàéäàã[2],[3].
Ýíý á¿õ îíöëîã õèéãýýä äàâóó òàëóóä íü äýä á¿òýö õàðüöàíãóé ñóë õºãæñºí, õºäºº
îðîí íóòãèéí áèå äààí õºãæèõ ÷àäâàð ñóë ìàíàé îðíû õóâüä æóóë÷èí áàéðëóóëàõ
¿íäñýí õýëáýð íü õºäºº îðîí íóòãèéí õóâüä æóóë÷íû ãýð áààçóóä áàéãóóëàãäàõ
¿íäýñ áîëæýý ãýæ ä¿ãíýõ áîëîìæòîé.
Òóñ
îðîíä àÿëàë æóóë÷ëàë ºíººãèéí ä¿ð òºðõºº îëæ õºãæèõ áîëñîí ¿å íü ÿàõ àðãàã¿é
ìàíàé óëñàä àíõíû “Æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ òîâ÷îî” áàéãóóëàãäñàíòàé õîëáîîòîé. 1954
îíû 10-ð ñàðûí 2-íû ºäðèéí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí õóðàëäààíààð ìàíàé óëñàä àíõíû
àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãà áàéãóóëàãäñàí íü ýíý ñàëáàðûí øèíý õºãæëèéí ýõëýë
ãýëòýé. ¯íýõýýð ÷ ýíý ¿åýñ ãàäààäûí æóóë÷èä ãèé÷äèéã òºëáºðòýéãýýð àâ÷ ¿éë÷èëæ
ýõýëñýí íü øèíý äýâøèë, èðýýä¿éí Ìîíãîë îðíû àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìàðøðóò, ¿çìýðèéí
÷èã õàíäëàãûã ãàðãàí èðæ ÷àäñàí ãýæ îéëãîæ áîëîõ þì. ¯¿íýýñ ÷ óäàëã¿é 1956 îíä
òýð ¿åèéí ÇÑÁÍÕÓ-ûí 15 ãèé÷íèéã õ¿ëýýí àâ÷ ¿éë÷èëñýí íü ìàíàé îðíû àíõíû àëáàí
¸ñíû æóóë÷èä áàéëàà. ̺í îíä àíõíû æóóë÷íû áààç ªìíºãîâü àéìàã, Òýðýëæèä
áàéãóóëàãäæýý.
Àíõíû
æóóë÷íû áààçóóä áàéãóóëàãäàõààñ ºìíº ðàøààí ñóâèëëûí ãàçðóóä ÷ ãýð õ¿ðýý,
õóàðàí õýëáýðòýé áàéâ. Òóõàéëáàë, Ìîíãîëûí íýðä ãàðñàí Õóæèðò, Øàðãàëæóóò çýðýã
ðàøààíä ò¿øèãëýñýí àìðàëò, ñóâèëëûí ãàçðóóä ýõýí ¿åäýý ãýð¿¿äýä àìðàã÷äàà
õ¿ëýýí àâ÷ áàéñàí áîë Åðºº, Îíîíãèéí ðàøààí ñóâèëëûí ãàçðóóä ÷ ãýñýí ¿íäñýíäýý
ãýð áààç õýëáýðýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ èðæýý[4].
2000
îíû 5-ð ñàðûí 5-íä áàòëàãäñàí “Ìîíãîë Óëñûí Àÿëàë Æóóë÷ëàëûí òóõàé” õóóëèéí 3-ð
ç¿éëèéí 1-èéí 6 äàõü õýñýãò çààñíààð æóóë÷íû áààç íü æóóë÷íû
¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãà ãýñýí îéëãîëòîíä õàìààðíà.
Òîäðóóëáàë, àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòàãò æóóë÷äûã òàâ òóõòàé
àìðààõ, çóãààöóóëàõ, àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íòýé òàíèëöóóëàõ çîðèëãî á¿õèé
¿éë÷èëãýýíèé öîãöîëáîðûã æóóë÷íû áààç ãýíý.
Æóóë÷íû
áààçûã æóóë÷íû ãîë àòòðàêöèîíóóäûí îéð, ãîë òºëºâ áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàðò
áàéãóóëàõ áà æóóë÷äûí òàâ òóõòàé àìðàõ íºõöëèéã õàíãàñàí ìîíãîë ãýð, ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãààñ áàòàëñàí çóðàã òºñëèéí äàãóó áàðèãäñàí áóñàä áàðèëãà áàéãóóëàìæ
á¿õèé çî÷íû áàéð, õîîëíû ãàçàð /ðåñòîðàí/, îëîí íèéòèéí áóþó ìýäýýëëèéí áàéð,
àðèóí öýâðèéí áîëîí áèå çàñàõ ãàçàð, áààð, êàôå, àìðàëòûí áîëîí òîãëîîìûí
òàëáàé, òýýâðèéí õýðýãñëèéí òàëáàéòàé áàéõ ãýõ÷ëýí òàâèãäàõ øààðäëàãóóäûã
Ñòàíäàðò÷ëàë õýìæèë ç¿éí ¿íäýñíèé òºâèéí çºâëºëèéí 2000 îíû 93 òîîò òîãòîîëîîð
áàòëàãäñàí "Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýý, æóóë÷íû áààçûí ¿éë÷èëãýýíèé
÷àíàðûí çýðýãëýë, ¿íäñýí øààðäëàãà MNS 4934-2000”-ä
íàðèéâ÷ëàí áàòàëñàí áàéäàã.
Ò¿¿í÷ëýí
æóóë÷íû áààç íü óñ, öàõèëãààí, çàì òýýâýð, õàðèëöàà õîëáîîíû õóâüä íàéäâàðòàé
õàíãàãäñàí, îôôèñèéí áîëîí óãààëãûí, ìºí óãààëãûí ãýõ çýðýã òóñëàõ áàéãóóëàìæóóäòàé,
ìîä, áóò ñººã, ç¿ëýã, ÿâãàí õ¿íèé çàì, õàøàà, ìýäýýëëèéí ñàìáàð çýðýã
òîõèæèëòûã õèéñýí áàéõ ¸ñòîé áàéäàã.
ªìíº
äóðäñàí "Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýý, æóóë÷íû áààçûí ¿éë÷èëãýýíèé
÷àíàðûí çýðýãëýë, ¿íäñýí øààðäëàãà MNS 4934-2000"-ã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð
æóóë÷íû áààçóóäûã àòòåñòàò÷ëàõ àæèë çîõèîí áàéãóóëàãäæýý. 2001 îíû 8-ð ñàðûí
10-ààñ 9-ð ñàðûí 1-íä Ìîíãîë Óëñàä àíõ óäàà æóóë÷íû áààçóóäûí ¿éë÷èëãýýíèé
àíãèëàë, çýðýãëýë òîãòîîõ àæëûí õ¿ðýýíä òóõàéí ¿åä Ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä
Óëààíáààòàð õîò áîëîí àéìãóóäàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéñàí íèéò 118 æóóë÷íû
áààç õàìðàãäñàí áàéíà.
Æóóë÷íû
áààçóóäûã ãàçàð ç¿éí áàéðøëààð àíãèëàõ íü òýäãýýð æóóë÷íû áààçóóäûí áàéðøèëòàíä
ÿìàð õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëæ áàéãààã, òîäðóóëáàë Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí
åðºíõèé ÷èãëýë áà æóóë÷íû áààçóóäûí õºãæëèéí õîîðîíäûí õàìààðëûã òîäîðõîéëîõ
áîëîìæ îëãîõ þì. Íèéò æóóë÷íû áààçààñ à)Òºâèéí á¿ñýä 54, á)Õàíãàéí á¿ñýä 32,
â)Ãîâèéí á¿ñýä 22, ã)Áàðóóí á¿ñýä 4, ä)Äîðíîä á¿ñýä 6 æóóë÷íû áààç òóñ òóñ
àæèëëàæ áàéíà: Ýíäýýñ ¿çýõýä Ìîíãîëûí æóóë÷íû áààçóóäûí äèéëýíõè áóþó 108 íü
/92%/ Óëààíáààòàð /Òýðýëæ/, Õàðõîðèí, Õºâñãºë íóóð, Ýëñýí òàñàðõàé, Äàëàíçàäãàä
îð÷èìä áóþó ¿íäñýíäýý àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãîë ò¿øèö ãàçðóóäûã /destination/
ò¿øèãëýñýí ä¿ð òºðõ õàðàãäàæ áàéíà. Ýíý íü ìàíàé æóóë÷íû áààçóóäûí õºãæèë ãàçàð
ç¿éí áàéðøëààñ øóóä õàìààðñàí ñóë òàëòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéãàà áºãººä æóóë÷íû
áààçóóäûí íóòàã äýâñãýðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò áîëîí áàéãàëü îð÷íû õîëáîîòîé
àëèâàà ñºðºã àñóóäàë ¿¿ñýõ íºõöºë áîëäîã áàéíà.Æóóë÷íû áààçûã àòòåñòàò÷ëàõ
óëñûí êîìèññûí 2001 îíû 9 ñàðûí 20 ºäðèéí øèéäâýðýýð äýýðõè æóóë÷íû áààçóóäààñ
26 æóóë÷íû áààç íýãä¿ãýýð çýðýãëýëèéí, 21 æóóë÷íû áààç õî¸ðäóãààð çýðýãëýëèéí
áîëçîë õàíãàñàí áîë 49 æóóë÷íû áààç õàíãàëòòàé áóþó çýðýãëýë òîãòîîëãîõ
áîëîìæòîé /òîäîðõîé õóãàöààíû äàðàà/, ¿ëäñýí æóóë÷íû áààçóóä íü àòòåñòàò÷ëàëûí
øààðäëàãà õàíãààã¿é õýìýýí ä¿ãíýãäñýí áàéíà. Ýíäýýñ ä¿ãíýæ ¿çâýë íèéò æóóë÷íû
áààçóóäûí òàëààñ áàãà áóþó 40 îð÷èì õóâü íü çýðýãëýëä õàìààðàãäñàí íü ìàíàé
æóóë÷íû áààçóóäûí ¿éë àæèëëàãàà õàíãàëòã¿é, ÷àíàðûí õóâüä äîãîëäîæ áàéãààã
õàðóóëæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí íèéò æóóë÷íû áààçóóäûí 25% íü 1996 áà ò¿¿íýýñ ºìíºõ
æèë¿¿äýä, 35% íü 1996-ààñ 2000 îíóóäàä, 40% íü 2000-ààñ 2001 îíä áàðèãäàæ
àøèãëàëòàíä îðñîí áàéíà. Ýíý íü ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä æóóë÷íû áààç îëíîîð
áàéãóóëàãäàõäàà óðüä÷èëñàí ñóóðü ñóäàëãàà ìóóòàé, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãîë ÷èãëýë,
ìàðøðóòóóäàä äóëäóéäñàí, ¿éë÷èëãýýíèé íýð òºðëèéí ñîíãîëò õÿçãààðëàãäìàë, íýã
õýâ çàãâàðûí æóóë÷íû ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãûí òîîã íýìýãä¿¿ëñýí áàéíà ãýæ
ä¿ãíýæ áîëîõîîð áàéíà.
Íèéò
æóóë÷íû áààçóóä 1360 ãýð áîëîí áóñàä áàðèëãà áàéãóóëàìæèíä 4870 îð, ðåñòîðàíû
4320, áààðíû 480 ñóóäàë, 31 ñàóí, íýã îðîíä 0.14 ø áîëîâñîí óãààëòóóð, 0.09 ø
ø¿ðø¿¿ð, 0.11 ø áèå çàñàõ ãàçàð íîîãäîõ õ¿÷èí ÷àäàëòàéãààð àæèëëàæ áàéíà. Ýíý
íü "Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýý, æóóë÷íû
áààçûí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûí çýðýãëýë, ¿íäñýí øààðäëàãà MNS 4934-2000"-èéí
“Çýðýãëýëä òàâèãäàõ ¿íäñýí øààðäëàãà”-èéí 2 äàõü õýñãèéí “õîîëëîõ áàéðíû ñóóäàë
æóóë÷íû íýã îð òóòàìä 1.5-2 áàéíà”, 4 äýõ õýñãèéí “æóóë÷íû 10-20 îð òóòàìä 1
ø¿ðø¿¿ð áàéíà” ãýõ÷ëýí çààñàí ¿íäñýí íîðìàòèâóóäûã õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéãààã áàñ
õàðóóëæ áàéíà.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë
àæèëëàãàà ýðõëýí ÿâóóëæ áàéãàà áààçóóäûí ýçýìøèæ áàéãàà 410 ãà ãàçàð áàéãààãèéí
46% íü ýäýëáýð ãàçðûíõàà ýêîëîãèéí ¿íýëãýýã ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààð õèéëãýñýí
áîë 63% íü íèéñëýëèéí òàòâàðûí àëáàòàé õàðüöàæ áàéíà.
Æóóë÷íû áààçóóäûí 64.5% íü
ãýð õîîðîíäûí çàé 5ì-ýýñ áàãàã¿é áàéõ ãàëûí àþóëã¿é áàéäëûí áîëîí äóó ÷èìýý ¿ë
õ¿ðýëöýõ íºõöëèéã õýðýãæ¿¿ëæ, 48.2% íü òåõíèê òîíîã òºõººðºìæèéã àøèãëàëòûí
ä¿ðìèéí äàãóó óãñàð÷, 49.1% íü öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ðèéã çî÷äûí àìãàëàí òàéâàí
áàéäëûã àëäàãäóóëàõã¿éãýýð áàéðëóóëñàí áîëíî.
Ýð¿¿ë
àõóéí øààðäëàãóóäûí õýðýãæèëòèéí õóâüä íèéò áààçóóäûí õóâüä áàðèëãà
áàéãóóëàìæèéí 27.7% íü ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààð áàòëóóëñàí çóðàã òºñºâòýé, 39.1%
íü áàðèëãûí íîðì ä¿ðýìä çààñàí øààðäëàãàä íèéöñýí, 57.27% íü îëîí íèéòèéí áóþó
ìýäýýëëèéí áàéð, õîîëíû ãàçàð, àðèóí öýâðèéí áîëîí áèå çàñàõ ãàçàð, áàð, àæëûí
áàéð, àãóóëàõ, àìðàëò òîãëîîìûí òàëáàé, äýëã¿¿ð, òýýâðèéí õýðýãñëèéí çîãñîîëîîð
á¿ðýí õàíãàãäñàí áàéíà. Æóóë÷íû áààçóóäûí 34.5% íü íèéòýä çîðèóëñàí ìýäýýëëèéí
òýìäýã¿¿äèéã ñòàíäàðòûí äàãóó õèéæ çîõèõ ãàçðóóäàä áàéðëóóëñàí, 27.3% íü
ìýäýýëëèéí ñàìáàðòàé, 41.8% íü ãýðýëò¿¿ëýã á¿õèé ãàäíà õàÿãòàé, 66.5% íü
õàìãààëàëò õàðóóë á¿õèé òýýâðèéí õýðýãñëèéí çîãñîîëòîé, 59.1% íü ýäýëáýð ãàçðûí
ãýðýëò¿¿ëýãòýé áàéíà. Áààçóóäûí 58.18% íü àÿëàã÷èä õàëóóí óñàíä îðîõ íºõöëèéã
á¿ðä¿¿ëæ, 27.72% íü óñ ø¿¿õ, 25.45% íü àãààðæóóëàõ òîíîã òºõººðºìæ ñóóðèëóóëàí
íýã íîîãäîõ òàëáàéí øààðäëàãûã 49.09% íü õàíãàæ, çî÷íû áàéðíû 65.4% íü õàëààëòòàé
áîëñîí áàéíà. Æóóë÷íû áààçóóäûí 30.9% íü óíäíû óñíû ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà
õàíãàñàí ýñýõ òóõàé ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí òîäîðõîéëîëò ãàðãóóëæ, 纺âðèéí
óñíû õàíãàìæòàé áààçóóäûí 10.9% óñ õàäãàëàõ õ¿íñíèé çîðèóëàëòûí ñàâòàé, 53.63%
õîã õàÿãäëûã ãýð, áàðèëãà áàéãóóëàìæààñ 50ì-ýýñ îéðã¿é çàéä òºâëºðñºí õîãèéí
öýãò õàÿäàã áàéõ øààðäëàãûã, 57.27% íü áèå çàñàõ ãàçàð, áîõèð óñíû öîîíîã íü
áààçûí çàõûí îáúåêòîîñ 20 ì-ýýñ äîîøã¿é çàéä áàéðëóóëñàí, 67.5% íü ñàâ ñóóëãûã
çîðèóëàëòûí àðèóòãàëûí áîäèñîîð àðèóòãàæ, 35.54% öýâýðëýãýý õèéõ ãðàôèêòàé.
Æóóë÷íû
áààçóóäûí 40.9% íü õ¿íñíèé òºðºëæñºí àãóóëàõòàé, 57.27% íü õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áýëòãýõ çîðèóëàëòûí øèðýý áóñàä òîíîãëîëîîð õàíãàãäàæ 56.36 íü
áàãàæ õýðýãñëèéã 3 äàìæëàãààð óãààäàã, 48.18% àæèë÷äûí àõóé õàíãàìæèéí ºðººòýé,
31.81% õîîëíîîñ ºäºð á¿ð äýýæ àâäàã Àæèëëàãñàäûí 46.36% ýð¿¿ë ìýíäèéí óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ ¿çëýãò õàìðàãäàæ, 51.81% õºäºëìºð õàìãààëàëûí õóâöàñ õýðýãëýëýýð
õàíãàãäñàí.
Àæèëëàãñàäûí
46.36% ìýðãýæëýýðýý áýëòãýãäñýí, 41.81% íü ãàäààä õýëíèé çîõèõ ìýäëýãòýé
àæèëëàãñàäòàé.
Æóóë÷íû
áààçûí òàë õóâü íü çî÷íû õýðýãöýýã õàíãàõóéö òàâ òóõûã á¿ðä¿¿ëñýí, ¿çýìæòýé
ýäýëãýý äààõóéö õýðýãëýõýä õÿëáàð òàâèëãàòàé, 40% íü îî ýíãýñýã áîëîí áè÷ãèéí
øèðýý áóþó óã çîðèëãîîð àøèãëàæ áîëîõóéö ººð òàâèëãàòàé , 44.5% ãýð ìàÿãèéí
çî÷íû áàéðàà óëàìæëàëò õýý õóàð, ñèéëáýðýýð ÷èìýãëýñýí áàéíà.
Ðåñòîðàí,
áàéíãûí çîîãèéí ãàçàðòàé 57.3%, ºã뺺, ºäºð, îðîéí çîîãîîð ¿éë÷ëýõ, òóñãàé
øèðýý çàñàõ, áóôåò ìàÿãèéí ¿éë÷èëãýýòýé
55.5%, õîîëíû öàãààñ ºìíº öýñèéã çî÷äîä çàðëóóëæ òàíèëöóóëäàã áààç
44.5%-èéã ýçýëæ áàéíà.
Óãòàõ
õýñýã áà óãòàõ ¿éë÷èëãýýòýé 48.2%, øèíýýð èðæ áàéãàà çî÷äûã õýçýý ÷ èðñýí
õ¿ëýýí àâäàã 55.5%, à÷àà òýýøèéã 纺õ ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëäýã áààç 40.9% áàéíà.
Çî÷äûí õýðýãöýýíä çîðèóëñàí óòàñòàé 31.8%, çî÷íû õ¿ñýëòýýð ºã뺺 ñýðýýõ ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëäýã 55.5%, çî÷äîä õýëæ äàìæóóëñàí ç¿éëèéã òýìäýãëýæ äàìæóóëäàã 39%, ôàêñ
áîëîí èíòåðíåòèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã 6.3% áàéíà.
Æóóë÷íû
áààçóóäûí 30% íü óãààëãûí ¿éë÷èëãýýòýé, 51.8% íèéòèéí ýçýìøëèéí áàéð,
òàëáàéòàé, 30.9% ãàí õóòãà, ñýðýý, õàëáàãàòàé, àÿãà òàâàã äèéç äýýä
çýðýãëýëèéí, 38.2% íü ãýðëèéí ÷èìýãëýëòýé, 41.8% íü áàðèëãûí ãàäàð áîëîí
äîòîðõè õèéö¿¿ä òàâèëãà, ÷èìýãëýë, òîíîãëîë, òºõººðºìæ áîëîí æóóë÷äàä çîðèóëñàí
ìàøèí òýðãèéã óãààæ öýâýðëýí, çàñâàð ¿éë÷èëãýýã õèéäýã.
Àæèëòíóóä
íü öýâýð íÿìáàé, æèãä õóâöàñëàñàí 41.8% áàéíà.
Íèéòèéí
àðèóí öýâðèéí ºðºº áèå çàñàõ ãàçðóóäàä çî÷èä ÿìàð ÷ ¿åä îðîõ áîëîëöîîòîé 58.2%, õ¿éñèéí ÿëãààã çààñàí õàÿãòàé, ò¿ãæèæ
áîëîõ òààòàé íºõöëèéã õàíãàñàí 51.8%, íèéòèéí àðèóí öýâðèéí ºðººí¿ä íü ñàéí
àæèëëàãààòàé ø¿ðø¿¿ð, ñóóëòóóð áîëîí óãààãóóðòàé 48.2% áàéíà.
ËÅÊÖ ÌÀÆ-ÛÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ ÌÝÐÃÝÆËÈÉÍ ÁÎËÎÂÑÎÍ
Õ¯×ÍÈÉ ÀÑÓÓÄÀË
Øèíæëýõ óõààíû òîãòîëöîîò òºâò
áóþó òîãòîëöîîíû øèíæèëãýýíèé àðãûí àäèëààð àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñóðãàëòûí
òîãòîëöîî íü ººðºº ¿íäñýí á¿õýë áîëîõ áºãººä äîòîîääîî õýä õýäýí æèæèã áóþó äýä
òîãòîëöîîíóóäààñ á¿ðýëäýæ áîëîõ àæýý. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñóðãàëòûí òîãòîëöîîíû
¿íäñýí á¿ðäýë õýñã¿¿ä áóþó ýëåìåíò¿¿äýä äàðààõ ç¿éëñ áàãòàæ áàéíà:
1.
Ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãóóä
2.
Ñóðàëöàã÷èä
3.
Áîëîâñîí õ¿÷íèé ýðýëò ¿¿ñãýã÷èä
4.
Óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûí ñóáüåêòóóä
Õÿíàëòûí ñóáüåêòóóä
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí
ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýäýã ñóðãóóëèóäûí çîðèëãî íü òîâ÷õîíäîî “Çàõ
çýýëèéí õýðýãöýý øààðäëàãûã õàíãàõóéö ºíäºð ÷àíàðòàé áîëîâñîí õ¿÷äèéã áýëòãýí
ãàðãàæ, ñàëáàðûí õºãæèëä õóâü íýìýð îðóóëàõ ÿâäàë” ãýæ òîäîðõîéëæ áîëíî. Ýíýõ¿¿
çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ñóðãóóëü ÷ ãýñýí ººðºº áàéíãà õºãæèæ áàéõ ¸ñòîé.
Äýýä ñóðãóóëèéí õºãæèë íü íèéãìèéí õýðýãöýýòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé. ªºðººð õýëáýë
äýýä ñóðãóóëèéí ¿éë àæèëëàãàà, ò¿¿íèé ñóðãàëòûí àãóóëãà õèéãýýä òåõíîëîãè íü
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýðýãëýã÷èä áóþó áîëîâñîí õ¿÷íèé áîäèò ýðýëòèéã ¿¿ñãýã÷ çàõ
çýýëä õàíäñàí áàéâàë çîõèëòîé.
Åðäèéí ìàòåðèàëëàã
ñàëáàðòàé æèøèæ ¿çâýë äýýä ñóðãóóëü íü ººðºº ¿éëäâýðèéí ãàçàð, õàðèí
¿éëäâýðëýëýýñ ãàðàõ ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í íü øààðäëàãàòàé ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäàë
ýçýìøñýí ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áîëíî. Õàðèí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûí ýöñèéí
¿íýëãýý íü óã á¿òýýãäýõ¿¿í ýðýëò ¿¿ñãýã÷èä õ¿ðñýí, òîäðóóëáàë õýðýãëýýíèé
òºâøèíä î÷ñîí ¿åä èëýð÷, óëìààð òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿í çîðèëòîò çàõ çýýë äýýð õýð
çýðýã àìæèëòòàéãààð, ÿìàð õóãàöààíä àìüäðàõ ÷àäâàðòàéã èëòãýí õàðóóëäàã.
Á¿òýýãäýõ¿¿íä ºãºõ õýðýãëýã÷èéí ¿íýëãýý íü ñºðºã áàéâàë ¿éëäâýðëýã÷ áàéãóóëëàãà
òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëä îðóóëñàí õºðºí㺠îðóóëàëò, çàðöóóëñàí öàã
õóãàöààíû õóâüä àëäàãäàë õ¿ëýýäýã áîë äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí õóâüä
ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áóþó áýëòãýñýí áîëîâñîí õ¿÷èí çàõ çýýëèéí õýðýãöýý
øààðäëàãûã õàíãàõã¿é áîë òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿í /áîëîâñîí õ¿÷èí/ õèéãýýä
¿éëäâýðëýã÷ /ñóðãóóëü/-ä íºëººëºõººñ ãàäíà óëñûí áîëîîä ñàëáàðûí õýòèéí õºãæèëä
ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýãýýðýý ÿëãàãäàíà. Õàðèí õýðýãëýã÷äèéí ¿íýëãýý ýåðýã áàéõ
¿íäñýí íºõöºë íü óã á¿òýýãäýõ¿¿í õýðýãëýã÷äèéí ýðýëòýíä íèéöñýí áîäèò ÷àíàðòàé
áàéõ ÿâäàë þì. [23]
ªºðººð õýëáýë àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñóðãàëò ÿâóóëäàã äýýä ñóðãóóëèóä íü ñóðãàëòûí
¿íäñýí àðãà òåõíîëîãè, ñóðãàëòûí ÷èãëýë, àãóóëãà áà ò¿¿íèé ñòàíäàðò, áàãøëàõ
áîëîâñîí õ¿÷íèé õàíãàãäñàí áàéäàë, ñóðãàëòûí ìàòåðèàëëàã áààçûí òºëºâøèëò ãýõ
ìýò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýöñèéí ÷àíàðûã á¿ðä¿¿ëýã÷ ýëåìåíò¿¿äèéí õóâüä çàõ çýýëèéí
øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé. Ãýõäýý àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñóðãóóëèóä íü ýöñèéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã á¿ðä¿¿ëäýã äýýðõè ýëåìåíò¿¿äèéí õóâüä õýðýãëýã÷äèéí àëü
á¿ëýãò çîðèóëàí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýæ áàéãààãààðàà òîäîðõîé ÿëãàâàðëàëóóäûã
àãóóëæ áàéõ øààðäëàãàòàé þì. ßëãàâàðëàëûí õýì õýìæýý íü çàõ çýýëä ÿìàð
ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èä øààðäëàãàòàé áàéãààãààð òîäîðõîéëîãäîíî. ªºðººð
õýëáýë ýíýõ¿¿ ÿëãàâàðëàë íü çàõ çýýëýýñ òàâèãäàõ ¿íäñýí øààðäëàãà áîëîõ þì.
Äýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí õóâüä åðºíõèéä íü
àâ÷ ¿çâýë ýðýëò ¿¿ñãýã÷èä íü äàðààõ õýëáýð¿¿äòýé áàéäàã:
-
Óëñ îðîí
-
Òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, àëáàí
ãàçàð, åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóä
-
¯éëäâýð, ï¿¿ñ êîìïàíè
-
Àéë ºðõ
-
Èðãýí
Õàðèí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðò ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèé
õýðýãëýã÷äèéí õýëáýð¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ íü ºâºðìºö îíöëîãòîé áàéõ áîëíî. Ó÷èð íü
àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í íü õýðýãëýã÷äèéí ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõ ìàø îëîí
òàëûí öîãö ¿éë÷èëãýýíèé á¿ðäýë áàéäàã. ªºðººð õýëáýë àÿëàë æóóë÷ëàëûí
áàéãóóëëàãóóä íü õ¿ì¿¿ñò àÿëàë æóóë÷ëàëòàé õîëáîîòîé ÿìàð ë ýðýëò õýðýãöýý
áàéíà, ò¿¿íèéãýý õàíãàõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä íü ¿éë÷ëýõ çîðèëãîòîé àæèëëàäàã áèëýý.
Ãýòýë õ¿ì¿¿íèé ýðýëò õýðýãöýý õÿçãààðã¿é ó÷ðààñ àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºðºë
õýëáýð¿¿äèéã ºíºº ÷ á¿ðýí òîî÷èõ áîëîìæã¿é áàéäãààñ àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîëîâñîí
õ¿÷íèé ýðýëò ¿¿ñãýã÷äèéã íàðèéâ÷ëàí ãàðãàõ íü áýðõøýýëòýé áàéõ þì.
Äýýð
äóðüäñàí á¿õèé ë ¿¿ðã¿¿ä íü òóõàé á¿ðäýý îíöëîã ÿëãàâàð á¿õèé ìýäëýã, ÷àäâàð,
òóðøëàãà á¿õèé äàðààõ òºðëèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéã øààðäàæ áîëîõ þì ãýæ ¿çëýý:
·
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìàðêåòèíãèéí ìýðãýæèëòýí
/ãàäààä, äîòîîä çàõ çýýë äýýðõè õýðýãëýã÷äèéí õ¿ñýë, ñîíèðõëûí ìàññ, õýðýãæèõ
òºâøèí áóþó áîëîìæèéã òîäîðõîéëæ, á¿òýýãäýõ¿¿í-¿éë÷èëãýýã òºëºâëºõ, á¿ðä¿¿ëýõ
¿¿ðýãòýé áàéíà/
·
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí çàð ñóðòàë÷èëãààíû ìýðãýæèëòýí
/õýäèéãýýð èäýâõèæ¿¿ëýëò íü ìàðêåòèíãèéí íýã èæ á¿ðäýë áîëîâ÷ îð÷èí ¿åä çàð
ñóðòàë÷èëãààã ñàëáàð á¿ðèéí îíöëîãò òààðóóëàí íàðèéâ÷èëñàí áàéäëààð ÿâóóëàõ íü
ñóðòàë÷èëãààíû ¿ð àøèãò ñàéíààð íºëººëºõ áîëñíîîñ øàëòãààëàí ýíý òºðëèéí
ìýðãýæèëòýí áàéæ áîëîõ þì/
·
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìýäýýëëèéí ìýðãýæèëòýí
/áàéãóóëëàãûí àìæèëò íü æóóë÷äûã øààðäëàãàòàé ìýäýýëëýýð õàíãàõ ¿éë
àæèëëàãààíààñ èõýýõýí øàëòãààëæ áîëîõ ó÷ðààñ àÿëàëûí òàëààðõè á¿õèé ë
ìýäýýëëýýð áàéãóóëëàãûí áóñàä íýãæ, õýñã¿¿äèéã õàíãàæ ÷àäàõóéö ìýäýýëëèéí
ìýðãýæèëòýí õýðýãòýé þì/
·
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàäààä õàðèëöààíû ìýðãýæèëòýí
/áàéãóóëëàãà ãàäààä çàõ çýýë äýýð òºâëºð÷ àæèëëàõ áîë ãàäààäûí óëñ á¿ðèéí
õýðýãëýã÷èä ¿íäýñíèéõýý õýâ ìàÿãààñ õàìààð÷ îëîí ÿíçûí àðàíøèíòàé áàéäàã,
òýãâýë òýäãýýðòýé àìæèëòòàé õàðüöàæ àæèëëàõàä èéì ìýðãýæèëòýí øààðäëàãàòàé/
·
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí çàõèàëãûí ìåíåæåð /Òîäîðõîé
ñóâãààð æóóë÷èäòàé õîëáîî òîãòîîñíû ¿íäñýí äýýð áýëòãýë ¿éë àæèëëàãààã
íàéäâàðòàé, ñàéí çîõèîí áàéãóóëàõàä îëîí òºðëèéí çàõèàëãà õèéõ õýðýãòýé áàéäàã,
çºâõºí òóñëàõ ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãûí çàõèàëãààñ ãàäíà àÿëàëûí /áîðëóóëàëòûí/
çàõèàëãûí ñèñòåì îëîí óëñûí ïðàêòèêò àìæèëòòàé íýâòýð÷ áàéãààòàé õîëáîîòîéãîîð
èéì òºðëèéí ìýðãýæèëòýí áàéæ áîëíî ãýæ ¿çëýý/
·
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàçàð ç¿é÷ /Àÿëàëûí àìòûã
æóóë÷äàä ìýäð¿¿ëæ, ìàø ñàéõàí ñýòãýãäýëòýé àÿëóóëáàë áàéãóóëëàãûí àìæèëòàíä
ýåðýãýýð íºëººëºõ íü ç¿éí õýðýã, òýãâýë òóõàéí àÿëàëûí ãàçàð óñ, õîëáîãäîëòîé
ò¿¿õ, äîìîã, æóóë÷íû îáúåêòóóäûí òàëààð ºíäºð ìýäëýãòýé õºòº÷-òàéëáàðëàã÷ààð
ýíý íü õýðýãæèõ áèëýý/
·
ã.ì
Æóóë÷íû ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä áîëîõ çî÷èä áóóäàë,
æóóë÷íû áààç, çîîãèéí ãàçàð, àìðàëò ñóâèëàë, òýýâýð, õîëáîî, ¿çâýð ¿éë÷èëãýýíèé
áàéãóóëëàãóóäàä ìºí ë òîäîðõîé ÿëãàâàðëàë á¿õèé ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäàë ýçýìøñýí
ìýðãýæèëòí¿¿ä øààðäëàãàòàé. Òóõàéëáàë:
·
Çî÷èä áóóäëûí çîõèîí áàéãóóëàã÷ /Áóóäëûí á¿õèé ë
¿éë àæèëëàãààã á¿õýëä íü áîëîí õýñýã÷ëýí óäèðäàæ, øààðäëàãàòàé ¿åä áèå äààí
øèéäýë ãàðãàæ àæèëëàõ ÷àäâàðòàé çîõèîí áàéãóóëàã÷ çî÷èä áóóäàëä ìàø õýðýãòýé/
·
Çî÷èä áóóäëûí ºðººíèé ¿éë÷ëýã÷ /Áóóäëûí ¿íäñýí
¿éë÷èëãýý íü ºðººíèé ¿éë÷èëãýý áàéäàã, èéìýýñ ºðººíèé ¿éë÷èëãýýíä ¿éë÷èëãýýíèé
ºíäºð ìýäëýã ÷àäâàðòàé àæèë÷èä øààðëàãàòàé/
·
Æóóë÷íû áààçûí çîõèîí áàéãóóëàã÷ /çî÷èä
áóóäàëòàé àäèë/
·
Æóóë÷íû áààçûí ãýðèéí ¿éë÷ëýã÷ /çî÷èä áóóäàëòàé
àäèë/
·
Ðåñòîðàíû 纺ã÷, áàðìåí /Æóóë÷íû ¿éë÷èëãýýíèé
íýã ÷óõàë õýñýã íü ðåñòîðàí, áààðíû ¿éë÷èëãýý áàéäãààñ ýíä ìýðãýæëèéí ºíäºð
÷àäâàðòàé, õàðèëöààíû ºíäºð ñî¸ëòîé 纺ã÷, ¿éë÷ëýã, áàðìåí øààðäëàãàòàé/
·
Òîãîî÷
/Æóóë÷íû õ¿ëýýí àâàõ, äàìæèí ºíãºð¿¿ëýõ áàéãóóëëàãóóäûí õóâüä àìæèëòûí íýã
¿íäýñ íü àìòëàã õîîë áàéíà/
·
ã.ì
Çàðèì
æóóë÷íû ¿éë÷èëãýý íü ºíäºð òºâøèíä ìýðãýøñýí áîëîâñîí õ¿÷äèéã øààðäàíà.
Òóõàéëáàë óóëûí áîëîîä ñïîðò àÿëàëóóä, óñàí áà äóãóéí àÿëàë, ÿâãàí àÿëàë
õèéãýýä áóñàä àäàë ÿâäëûí /xtream/ àÿëàëóóä, ýêîàÿëàëóóä /ôîòîñàôàðè, ýìèéí
óðãàìàë ò¿¿õ, õîâîð àí àìüòàí, óðãàìàë ñóäëàõ, áàéãàëü õàìãààëàõ, íóòãèéí
èðãýäèéí àæ àìüäðàëòàé òàíèëöàõ ã.ì/, çàðèì òºðëèéí òóñãàé ñîíèðõëûí àÿëàë
/çàãàñ÷ëàõ, àí àãíóóð õèéõ ã.ì/ çýðýã íü òóõàé á¿ðäýý íàðèéí ìýäëýã, ìýðãýæèë
øààðäàæ áàéäàã áºãººä ýäãýýðèéã ÷ õºãæëèéí òºëºâ áàéäëààñ íü õàìààðóóëàí
áýëòãýõ íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí õýòèéí õºãæèë, ãàäààä çàõ çýýë äýýðõè
Ìîíãîë èìèæèä à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ áèëýý. Òóõàéí àÿëàëûí òºðºë õýëáýðèéí
õºãæëèéí òºëºâ áàéäëààñ õàìààðóóëàí áýëòãýõ ãýäýãò õºãæëèéí ºíººãèéí òºâøèí áà
õýòèéí òºëºâèéí ñóäàëãààíä ¿íäýñëýæ, áàòëàãäñàí ñóðãàëòûí ¿å øàò, ñóðãàëòûí
àãóóëãà áà õºòºëáºðòýéãýýð òîäîðõîé òîî õýìæýýíèé ìýðãýæèëòýí áýëòãýõ õýìýýí
îéëãîæ áàéíà.Ýíä äóðäàëã¿é îðõèñîí òîäîðõîé ìýäëýã, ÷àäâàð øààðäàõ æóóë÷íû
¿éë÷èëãýýíèé îëîí õýëáýð¿¿ä áèé. Ãýõäýý çààâàë äóðäàõ ¸ñòîé íýã ç¿éë áîë
ìýðãýæèë áîëãîíûã ºíººãèéí æèøãýýð 3-4 æèëèéí ñóðãàëòààð áýëòãýõ ¸ñòîé õýìýýí
îéëãîæ áîëîõã¿é. Ó÷èð íü áàéãóóëëàãûí àæèëëàãñäûí ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäàë, íü
àæèë ¿¿ðãèéí îíöëîã, æóóë÷èäòàé õàðüöàõ áîëîîä ¿éë÷ëýõ õýì õýìæýý çýðãýýñ
õàìààðààä õàðèëöàí ÿëãààòàé áàéõ áà ýíý íü ñóðãàëòûí õóãàöààíû áîëîí òºâøíèé
ÿëãààã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éë áîëíî. ªìíº íàðèéâ÷èëæ äóðäààã¿é ÷ àÿëàë
æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýý íü ìàø îëîí òºðëèéí ìýðãýæëèéã øààðäàæ áàéäàã. Ãýõäýý
òýäãýýð íü æóóë÷äàä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý, à÷ õîëáîãäîë, ¿ð íºëººë뺺𺺠õàðèëöàí
ÿëãàâàðòàé áàéäãààñ õàìààð÷ óã áîëîâñîí õ¿÷äèéã áýëòãýæ, ìýðãýø¿¿ëýõ õýëáýð áà
òºâøèí íü õàðèëöàí àäèëã¿é áàéõ ¸ñòîé þì. Ýíý íü òýäãýýð ìýðãýæëèéí àæèë÷äûí
ýçýìøñýí áàéâàë çîõèõ ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäàë íü ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîãîîñ
õàìààðàí ÿëãààòàé áàéäãààð òîäîðõîéëîãääîã áàéíà. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîëîîä
¿éë÷èëãýýíèé çàõ çýýë ºíäºð òºâøèíä õºãæñºí çàðèì îðíû æèøýýíýýñ õàðàõàä àÿëàë
æóóë÷ëàëûí ìýðãýæèëòýí, áîëîâñîí õ¿÷äèéã
·
Áàéãóóëëàãà ººðèéí òºâøèíä
·
Òóñãàé ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ
ãýñýí
¿íäñýí 2 õýëáýðýýð áýëòãýäýã áàéíà.
1. Áàéãóóëëàãà ººðèéí òºâøèíä áýëòãýõ. Èõýíõèäýý òóñëàõ
÷àíàðûí àæèë ¿éë÷èëãýýã ãàðäàí àæèëëàõ áîëîâñîí õ¿÷äèéã áàéãóóëëàãà ººðèéí
áàéãóóëëàãûí õ¿ðýýíä òîäîðõîé õóãàöààíä äàäëàãàæóóëàõ çàìààð ïðàêòèê ìýäëýã,
÷àäâàðûã îëãîæ àæèë÷äàà áýëòãýæ õýëáýð áîëíî. ¯éë÷èëãýýíèé çàõ çýýë ºíäºð
õºãæñºí Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, ßïîí, Ñîëîíãîñ, Ãåðìàí çýðýã óëñóóäàä àÿëàë
æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãà àíõëàí ýíý òºâøèíä èõýíõè àæèë÷äàà áýëòãýäýã áàéíà.
Õàðèí õýñýã õóãàöààíû äàðàà òýäãýýðèéã ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ, çàðèì òîõèîëäîëä
óðàìøóóëàõ õýëáýðýýð /æèøýý íü ßïîíä/ äàõèí ñóðãàëòàíä õàìðóóëæ, ìýðãýæëèéí
ìýäëýã îëãîäîã áàéíà. Çàðèì òîìîîõîí áàéãóóëëàãóóäàä çºâõºí ýíý ÷èãëýëýýð
äàãíàí àæèëëàäàã ¿éë àæèëëàãààíû íýãæ õýñã¿¿ä ÷ áàéäàã àæýý. Èéì íýãæ áàéõã¿é
òîõèîëäîëä ñóðãàëòûí àëèâàà áàéãóóëëàãûí òóñëàìæòàéãàà𠺺ðèéí àæèë÷äûí äóíä
ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëäàã áàéíà.
Áàéãóóëëàãà ººðèéí òºâøèíä þóí ò¿ð¿¿íä æóóë÷èäòàé øóóä
õàðüöäàãã¿é, òóñëàõ ÷àíàðûí /ãîë áóñ/ ¿éë÷èëãýýíèé àæèë÷äûã áýëòãýõèéã óðüòàë
áîëãîäîã íü íýã òàëààñ çàðäàë, õóãàöàà õýìíýæ áàéãàà õýðýã áîëîâ÷ ¿íýí õýðýãòýý
òýäãýýð àæèë, ìýðãýæèë íü ïðàêòèê äàäàëä ñóóðèëñàí, îíîëûí òºâøèíä òºäèéëºí
ìýðãýøèõ øààðäëàãàã¿é áàéäãààñ õàìààðàëòàé áàéäàã àæýý.
Ò¿¿íýýñ ãàäíà çàðèì àæèë÷äûã òóõàéëàí áýëòãýäýãã¿é íü çî÷èä
áóóäàë çýðýã ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäàä øèíýýð àæèëä îðæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã
ÿìàãò reception, óãòàõ áà ¿äýõ ¿éë÷èëãýý, ìºí ºðººíèé ¿éë÷èëãýý çýðýã
¿éë÷èëãýýíèé íýãæ¿¿äýä òîäîðõîé õóãàöààíä àæèëëóóëñíû äàðàà øàò àõèóëàí
àæèëëóóëäàãòàé ýíý õîëáîîòîé áàéäàã áàéíà.
Ýíý õýëáýðýýð áîëîâñîí õ¿÷äèéã áýëòãýõýä ãîë à÷ õîëáîãäîë
íü áàéãóóëëàãàä öàã õóãàöàà õýìíýõ ÿâäàë áàéäàã. Ó÷èð íü ñóðàëöàã÷ áàéãóóëëàãûí
îð÷èíä ñóðàëöàõ ó÷ðààñ îð÷èíä äàñàõ ýðñäëèéí õóãàöàà áàéäàãã¿é. Ãåðìàí çýðýã
îðíóóäàä àëèâàà ñóðãóóëü òºãñººä àæèëä àíõ îðæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñò ýðñäëèéí õóãàöàà
îëãîäîã, ýíý õóãàöààíä òýä áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû îð÷èíä äàñ÷, áèå äààí
àæèëëàõ, òîäîðõîé ¿¿ðýã õ¿ëýýí àæèëëàõ ÷àäâàðòàé áîëîõ ¸ñòîé áàéäàã. Ýíý ¿åä
òýäýíä óäèðäàã÷ àæèë÷èí õóâààðèëàõ, òóñãàéëàí ¿¿ðýã äààëãàâàð ºãºõã¿é áàéõ
ãýõ÷ëýí áýðõøýýë¿¿ä ãàðäàã. Òýãýõýýð áàéãóóëëàãà ººðèéí îð÷èíä áîëîâñîí õ¿÷äèéã
áýëòãýí àâñíààð äýýðõè áýðõøýýë¿¿äèéã õÿëáàð øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé áîëäîã áàéíà.
[32]
2. Òóñãàé ñóðãàëòàíä õàìðóóëæ áýëòãýõ. Òóõàéí àæèë
¿éë÷èëãýýã ÿâóóëàõàä çàéëøã¿é ã¿í ã¿íçãèé ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäàë øààðäàãäàõ
òîõèîëäîëä ìýðãýæèëòíèéã òóñãàé ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ çàìààð áýëòãýäýã áàéíà.
Ýíý õýëáýðèéí ñóðãàëò íü èõýâ÷ëýí 2-4 òºâøèíä ÿâàãääàã.
Åðºíõèé人 àëèâàà áàéãóóëëàãûí õ¿íèé íººöèéí óäèðäëàãûí ¿éë
àæèëëàãààíä äàðààõ ç¿éëñèéã õàìààðóóëæ îéëãîäîã áàéíà:
1.
Áîëîâñîí õ¿÷íèé íººöèéí èðýýä¿éí õýðýãöýýã
õàíãàõ òºëºâëºëòèéã áîëîâñðóóëàõ - íººöèéã
óðò áîëîí áîãèíî õóãàöààíû ñóðãàëòàíä õàìðàãäñàí õ¿ì¿¿ñýýñ á¿ðä¿¿ëíý.
2.
Áîëîâñîí õ¿÷íèéã ñîíãîí øàëãàðóóëàõ - á¿ðä¿¿ëñýí íººöººñ ñîíãîí øàëãàðóóëàëòûã
õèéíý.
3.
Ìýðãýæëèéí ÷èã áàðèìæàà îëãîæ, õàìò îëîíä íü
äàñãàí àæèëëóóëàõ -
4.
Áîëîâñîí õ¿÷íèé áîäëîãûí õýðýãæèëòèéí ¿ð ä¿íã
òîäîðõîéëîõ
Äýýðõè ¿éë àæèëëàãààíóóä íü õàìãèéí ýíãèéí çàãâàð÷ëàë
áºãººä ýíäýýñ øàëãàðàãñäûã áàéãóóëëàãà ººðèéí óäèðäëàãàä øàò àõèóëàí àæèëëóóëàõ
íü çàõ çýýë ºíäºð õºãæñºí îðíóóäûí æèøèã ïðàêòèê áîëíî. ªºðººð õýëáýë òîäîðõîé
ìýðãýæëèéí ÷èã áàðèìæàà ýçýìøýýä áàéãóóëëàãûí îð÷èíä áèå äààí àìæèëòòàé àæèëëàæ
÷àäàõóéö ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäàë á¿õèé àæèëòíûã óäèðäëàãààñ õºõ¿¿ëýí äýìæèõ
çàìààð òóñãàé ñóðãàëòàíä õàìðóóëñíû äàðàà óäèðäëàãûí òîï øàòàíä àæèëëóóëäàã ãýæ
îéëãîæ áîëíî.
[1] “World
Hotels” SRS. The Directory. 1999/2000
[2] Æ.ªëçèé
“Ìîíãîëûí äóðñãàëò óðàí áàðèëãûí ò¿¿õýýñ” ÓÁ. 1992
[3] Ä.Ìàéäàð
“Ìîíãîëûí àðõèòåêòóð áà õîò áàéãóóëàëò” ÓÁ. 1971
[4] Ã.Áààòàðöîîæ
“Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí áààçóóäûí õºãæèë áàéðøèë, õýòèéí òºëºâ” áàêàëàâðûí
àæèë ÌÓÈÑ. 1999
ËÅÊÖ ÌÎÍÃÎËÛÍ ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀËÛÍ ÁÎÄËÎÃÎ
Áîäëîãî
/àíãëèàð policy, îðîñîîð ïîëèòèêà/ ãýäýã ¿ã íü óëñ òºð, óëñ òºðèéí áîäëîãî,
äààòãàë, äààòãàëûí ãýðýý ãýõ çýðýã ìàø îëîí óòãûã ººðòºº àãóóëæ áàéäàã àæýý.
Óóë ¿ãèéã Webster-èéí òîëü áè÷èãò “Áîäëîãî
ãýäýã íü ÿíç á¿ðèéí ºãºãäñºí íºõöºë¿¿äýýñ ñîíãîëò õèéõ èðýýä¿éí òóõàé øèéäâýð
ãàðãàëò, ò¿¿íä òóñëàõ àðãà þì”
ãýæ òàéëáàðëàñàí áàéäàã. Ýíäýýñ ¿çâýë áîäëîãî íü òîäîðõîé íýã ñóáúåêò ººðèéíõºº
èðýýä¿éí õºãæëèéí òàëààð ÿíç á¿ðèéí áîëîìæèò õóâèëáàðóóäûã áîëîâñðóóëæ,
òýäãýýðèéãýý õîîðîíä íü õàðüöóóëàí æèøèæ, òóñ á¿ðä íü ¿íýëýëò ºãºõ çàìààð
ñîíãîñîí, ººðººð õýëáýë èðýýä¿éä õàìãèéí ¿ð àøèãòàé áàéæ áîëîõ õºãæëèéí ÷èã
áàðèìæàà áàéõ þì.
Òýðõ¿¿ áîäëîãûã òîäîðõîéëîã÷ ñóáúåêò íü
íèéãìèéí îëîí ò¿âøèíòýé áàéæ áîëîõ þì. Òîäðóóëáàë áîäëîãî íü ò¿¿íèéã òîäîðõîéëæ
áóé ñóáúåêòýýñ õàìààð÷ äýëõèé íèéòèéí, á¿ñ íóòãèéí, óëñ îðíû, àëü ýñâýë
òîäîðõîé íóòàã äýâñãýðèéí /îðîí íóòãèéí/ ãýõ ìýò ò¿âøí¿¿äòýé áàéæ áîëäîã.
Ò¿¿íýýñ ãàäíà ýäèéí çàñàã - íèéãìèéí õ¿ðýýí äýõ àëèâàà àñóóäàë íü äàí ãàíöààð
øèéäâýðëýãäýõ áîëîìæã¿é, áóñàä îëîí õ¿÷èí ç¿éëñèéí õàðèëöàí õàìààðàëä îðøäîã
ó÷ðààñ áîäëîãî íü õàìðàõ õ¿ðýý, øèéäâýðëýõèéã ýðìýëçýæ áóé çîðèëòóóäûí õóâüä
òîäîðõîé ñàëáàðûã á¿ðýí õàìàðñàí, òóõàéí ñàëáàðûí ºìíº òóëãàìäàæ áóé òîäîðõîé
àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ÷èãëýãäñýí, ýñâýë òóõàéí ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààã ýäèéí
çàñàã – íèéãìèéí áóñàä ñàëáàð, íýãæ õýñã¿¿äòýé óÿëäóóëàõàä ÷èãëýãäñýí ãýõ ìýò
îëîí õýëáýðòýé áàéæ áîëäîã áàéíà. Ýíý á¿ãäýýñ ¿çâýë áîäëîãî íü ýäèéí çàñàã -
íèéãýì ñî¸ë – õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû îëîí òàëò àñóóäëóóäûã áàãòààñàí öîãö àñóóäàë
áàéõ ¸ñòîé íü õàðàãäàæ áàéíà.
Äýýðõè îéëãîëòîîñ ¿íäýñëýýä “Àÿëàë
æóóë÷ëàëûí áîäëîãî ãýäýã íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí èðýýä¿éí õºãæëèéí åðºíõèé ÷èã
õàíäëàãûí ñîíãîëòûã èëýðõèéëýõ ¿íäñýí áàðèìæàà þì” õýìýýí òîäîðõîéëæ áîëîõ
þì. Ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä ¿¿íèéã àâ÷ ¿çâýë Çàñãèéí ãàçðààñ àÿëàë æóóë÷ëàëûã
èðýýä¿éä õýð çýðýã õýìæýýíä, õýðõýí ÿìàð àðãà çàìààð äýìæèí õºãæ¿¿ëýõ /ýñ
õºãæ¿¿ëýõ/ -èéã òîäîðõîéëñîí ¿íäñýí øèéäýë áîëæ èõýíõèäýý Çàñãèéí ãàçðûí ìºðèéí
õºòºëáºð, Àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ ìàñòåð òºëºâëºãºº, Çàñãèéí ãàçðûí
áàðèìòëàõ ÷èãëýë çýðýã ¿íäñýí áàðèìòóóäàä òóñãàãääàã áàéíà.
Àÿëàë æóóë÷ëàë íü çºâõºí áèçíåñèéí íýã ñàëáàð
áàéæ ýäèéí çàñãèéí îðëîãî àøèãòàé áàéõààñ ãàäíà àðä èðãýäèéí áîëîâñðîë, ñî¸ë,
ýð¿¿ë ìýíä çýðýã íèéãìèéí õºãæèëä îíöãîé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã, ìºí õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû
õàäãàëàëò, õàìãààëàëòàíä ÷ òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýãýýðýý õàðüöàíãóé ºðãºí õ¿ðýýòýé
ñàëáàðóóäûí íýãä òîîöîãääîã áèëýý. Èéì ÷ ó÷ðààñ àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîäëîãî íü
äàðààõ ò¿âøí¿¿äòýé áàéäàã. ¯¿íä:
- Îëîí óëñûí õýìæýýíä áàðèìòëàõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîäëîãî
- Óëñ, ¿íäýñíèé õýìæýýíä áàðèìòëàõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîäëîãî
- Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä áàðèìòëàõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîäëîãî
à.
Îëîí óëñûí õýìæýýíä áàðèìòëàõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîäëîãî
Ýíý
íü àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõäýý ãàäààä çàõ çýýë äýýð áàðèìòëàõ õºãæëèéí ¿çýë
õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõ áºãººä äîîðõè çîðèëòóóäûã àãóóëæ áàéäàã. ¯¿íä:
- Áóñàä óëñ îðíóóäòàé äèïëîìàò õàðèëöààãàà áýõæ¿¿ëýõ.
ªíºº
¿åä ìýäýýëýë õàðèëöàà ýð÷èìòýé õºãæèæ, óëñ ò¿ìí¿¿äèéí îéðòîí íÿãòðàõ ¿éë ÿâö
óëàì á¿ð èäýâõèæèæ áàéãààòàé õîëáîîòîéãîîð ÿíç á¿ðèéí ¿íäýñòí¿¿äèéí íàéðàìäàë,
õàìòûí àæèëëàãàà, ýíõ òàéâíûã äýìæèõ,
îëîí óëñûí õàðèëöàí îéëãîëöîë áîëîí ýíõ òàéâàíä õóâü íýìýð îðóóëàõ çýðýã
àñóóäëóóä óã çîðèëòîä áàãòàæ áàéãàà áîëíî.
- ªºðèéí óëñûã äýëõèé äàõèíàà ñóðòàë÷èëàõ.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí çàõ çýýë äýýð àìæèëò îëîõ
ìàðêåòèíãèéí õàìãèéí ÷óõàë ôóíêöóóäûí íýã áîë èäýâõèæ¿¿ëýëò þì. Òýð äóíäàà
àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàäààä çàõ çýýë äýý𠺺ðèéí óëàìæëàëò ñî¸ë, çàí çàíøèë,
¿íäýñíèé ¿íýò ç¿éëñèéã ýð÷èìòýé ñóðòàë÷èëàõ íü òóñ óëñ ãàäààäûí æóóë÷äûí
ñîíèðõîë áà óðñãàëûã òàòàõ ¿íäýñ áîëäîã. Ãýõäýý ãàäààä çàõ çýýë íü ìýäýýëëèéí
õóâüä àñàð èõ áàãòààìæòàé ó÷ðààñ ¿ð ä¿íòýé ñóðòàë÷èëãàà õèéõèéí òóëä íýãäñýí
áîäëîãîîð çîõèîí áàéãóóëàõ íü õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí áîëîîä öàã õóãàöààíû äàâóó
òàëûã îëãîäîã þì.
- Ãàäààä õóäàëäààã õºãæ¿¿ëýõ.
Àÿëàë æóóë÷ëàë ýð÷èìòýé õºãæñºíººð óëñ îðíû
áîëîí á¿ñ íóòãèéí ãàäààä õóäàëäàà õºãæèõ áîëîìæòîé áîëäîã. Òîäðóóëáàë ýêñïîðòûí
õýìæýý áà ¿ð àøèã íýìýãäñýíýýð ãàäààä âàëþòûí ýõ ¿¿ñâýðèéã íýìýãäýæ, óëñ
îðíû ìºíãºíèé ýðãýëò, òºëáºðèéí ÷àäâàð ñàéæèðàõàä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Ò¿¿íýýñ
ãàäíà ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿ç¿¿ëýõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºðºë á¿ðèéí ¿éë÷èëãýý áîëîí
äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ, ñàéæðóóëàõòàé õîëáîîòîéãîîð àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðò õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ áîëîìæòîé þì.
á. Óëñ, ¿íäýñíèé
õýìæýýíä áàðèìòëàõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîäëîãî
Ýíý ò¿âøíèé áîäëîãî íü óëñ îðîíä àÿëàë
æóóë÷ëàëûã àìæèëòòàé õºãæ¿¿ëýõ áîëîí ýäèéí çàñàã – íèéãìèéí áóñàä ñàëáàðóóäûí
çîðèëòóóäòàé óÿëäóóëàí óÿëäóóëàí õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð 2 ÷èãëýëä õóâààãääàã. ¯¿íä:
- Óëñ îðíû ýäèéí çàñàã – íèéãýì ñî¸ë – õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû á¿õèé ë çîðèëòóóäûã íýãòãýí øèéäâýðëýõýä ÷èãëýãäýõ áîäëîãî.
Ýíýõ¿¿
áîäëîãî íü óëñ îðíû õýìæýýíèé íèéòëýã çîðèëòóóäûã øèéäâýðëýõýä àÿëàë æóóë÷ëàëûí
¿¿ðýã, îðîëöîîã àøèãëàõàä ÷èãëýãäýæ áàéäàã. Ýíý õ¿ðýýíä äîîðõè çîðèëòóóäûã
àãóóëæ áàéäàã. ¯¿íä:
- Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí çîðèëò.
Ýíä
¿íäñýíäýý àÿëàë æóóë÷ëàëààð äàìæóóëàí óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã äýìæèõýä
÷èãëýñýí çîðèëòóóä áàãòàæ áàéãàà þì. Òóõàéëáàë, ¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä
äîðâèòîé õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëîìæ á¿õèé óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí ñóóðü
òºðë¿¿äèéã áýõæ¿¿ëýõ, íèéò îðëîãî, õºäºëìºð ýðõëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ, æèæèã, äóíä
¿éëäâýð¿¿äýä áèçíåñèéí øèíý áîëîìæ á¿ðä¿¿ëýõ ãýõ ìýò àñóóäëóóä áàéíà.
- Íèéãìèéí õºãæëèéí çîðèëò.
Àÿëàë æóóë÷ëàë íü èäýâõèòýé àæèë ýðõëýëò áîëîí
æèæèã áèçíåñèéí ºðãºí áîëîëöîîã íýýñíýýð ýìýãòýé÷¿¿ä áà ìýðãýæèëã¿é çàëóóñûã
àæëûí áàéðààð ýäèéí çàñãèéí áóñàä ñàëáàðààñ ÷ èë¿¿òýé õàíãàæ áàéíà. Èéíõ¿¿
á¿õèé ë õ¿ì¿¿ñò õºäºëìºðëºõ áîëîëöîîã æèãä îëãîõ íü óëñ îðíû ºìíº òóëãàìäàæ áóé
ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, ÿíç á¿ðèéí á¿ëýãëýëèéí àìüäðàëûí òýãø áóñ áàéäëûã àðèëãàæ
õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, ñî¸ëûí õºãæèëòèéã õàíãàõàä òóéëûí ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé þì.
- Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû çîðèëò.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûã
òîäîðõîé áîäëîãî, òºëºâëºãººòýéãýýð õºãæ¿¿ëñíýýð áàéãàëü îð÷íûã, òýð äóíäàà
áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò áîëîí ºâºðìºö òîãòîö á¿õèé ãàçðóóä, ìºí òóñãàé
õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãóóä, ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçðóóäûã õàìãààëàõ, àð÷èëæ
ñýðãýýõýä øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã îëîõ áîëîìæòîé áàéäàã. ̺í àÿëàë
æóóë÷ëàë íü àðä èðãýäýä ººðèéí óëàìæëàëò ñî¸ë, çàí çàíøëàà õàéðëàõ, áàõàðõàõ ýõ
îðîí÷ ¿çýë õ¿ì¿¿æëèéã òºëºâø¿¿ëäýã à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã.
- Á¿ñ íóòãèéí õºãæëèéí çîðèëò.
Óëñ îðíû õºãæëèéí ÿâöàä ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé
òºâ¿¿ä áèé áîëæ, ¿¿íýýñ ¿¿äýí õ¿í àìûí îðëîãûí áîëîí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ÿëãàà
¿¿ñäýã íü á¿ñ íóòãóóä õºãæëèéí õóâüä òýíöâýðã¿é áîëîõ, óëìààð õ¿í àìûí øèëæèëò
õºäºë㺺í íýìýãäýí, çàðèì ãàçàðò õ¿í àìûí òîîíû ìåõàíèê ºñºëò õýò íýìýãäýæ,
íººöèéí øàâõàãäàë, äîðîéòîëä õ¿ðýõ, çàðèì ãàçàðò ýçýíã¿éäýæ õîîñðîõ ãýõ ìýò
íèéãìèéí ñºðºã àñóóäëóóä ¿¿ñäýã. Òýãâýë òýäãýýð ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí òºâººñ
àëñëàãäñàí ãàçàð íóòàãò àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæñºíººð òóõàéí óëñ îðíû á¿ñ íóòãóóäûí
ýäèéí çàñãèéí îðëîãî áà õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ò¿âøíèé ÿëãààã àðèëãàõàä òóñ íýìýð
áîëäîã. Óëìààð óã á¿ñ¿¿äýä äýä á¿òöèéã áèé áîëãîõîä ÷ èõýýõýí òóñòàé áàéäàã.
- Óëñ îðîíä àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûã àìæèëòòàé õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýõ áîäëîãî.
Ýíýõ¿¿ áîäëîãî íü àÿëàë æóóë÷ëàëûã ýð÷èìòýé
õºãæ¿¿ëýõýä òóëãàìäàæ áóé àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ áîëîí õºãæëèéí òààòàé íºõöëèéã
á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ áàéäàã áºãººä ìàø ºðãºí õ¿ðýýíä îëîí òîîíû çîðèëòóóäûã
àãóóëæ áàéäàã þì. ¯¿íä:
·
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí óëèðëûí ÿëãààã áàãàñãàõ
·
Ìîíãîëä èðýõ ãàäààäûí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ
·
Æóóë÷íû ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí
¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ, àíãèëàë çýðýãëýë òîãòîîõ
·
Æóóë÷íû ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí õ¿÷èí
÷àäàë, áàãòààìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, àÿëàë æóóë÷ëàëûí äýä á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ
·
Ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ,
àíãèëàë çýðýãëýë òîãòîîõ
·
Æóóë÷äàä áîðëóóëàõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í
- ¿éë÷èëãýýíèé íýð òºðëèéã íýìýãä¿¿ëýõ
·
Æóóë÷äàä ºãºõ ìýäýýëýë - ñóðòàë÷èëãààíû ¿éë
àæèëëàãààã èäýâõèæ¿¿ëýõ
·
Ñàëáàðûí óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òöèéã
ñàéæðóóëàõ, õ¿ðòýýìæèéã ÷àíàðæóóëàõ
·
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñòàòèñòèê ìýäýýëýë öóãëóóëàõ áà
áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ ãýõ ìýò.
â.
Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä áàðèìòëàõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîäëîãî
Ýíý íü á¿ñ íóòãèéí àÿëàë
æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõèòýé îðîëöîõ çàìààð òîãòâîðòîé õºãæëèéí
çîðèëòóóäàà õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áîäëîãî þì. “Òîãòâîðòîé àÿëàë
æóóë÷ëàë ãýäýã íü Àÿëàë æóóë÷ëàëûã õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ñºðºã íºëººã¿éãýýð
õºãæ¿¿ëæ, îðîí íóòãèéí áîëîí èðãýäèéí ýäèéí çàñàã, íèéãýì – ñî¸ëûí õºãæëèéã
äýìæèõýä ÷èãë¿¿ëíý”. Ãýòýë àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëñíýýð îðîí íóòãèéí
èðãýäèéã àæëûí áàéð, òîãòìîë îðëîãîîð õàíãàæ, ò¿¿íýýñ ãàäíà îðëîãûíõîî òîäîðõîé
õýñãèéã õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, íèéãýì – ñî¸ëûí õºãæèë人 çàðöóóëàõ áîëîìæ á¿ñ
íóòàã òóñ á¿ðò õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Ó÷èð íü ãàçàð íóòàã á¿ð áàéãàëèéí
íºõöºë, íººö òºäèéã¿é àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ íºõöºë, áîëîìæèéí õóâüä ÿëãààòàé
áàéäàã.
Òýãýõýýð á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä
áàðèìòëàõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîäëîãî íü òýäãýýð õàðèëöàí àäèëã¿é, çàðèì
òîõèîëäîëä áóñàä á¿ñ íóòãóóäààñ ÷ õÿçãààðëàãäìàë íºõöºë íºõöºë, íººöèéí õ¿ðýýíä
àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ òóõàé àñóóäëûã ººðòºº áàãòààäàã àæýý. Èéìä
òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ýäãýýð çîðèëòóóä íü á¿õýëäýý òóõàéí á¿ñ
íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã (competitiveness) íýìýãä¿¿ëýõýä
÷èãëýãääýã ãýæ õýëæ áîëîõ þì.
Á¿ñ íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí
ºðñºëäºõ ÷àäâàð áà
òîãòâîðòîé
õºãæèõ áîëîìæ
Ýäèéí çàñàã, íèéãýì
ñî¸ë, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû õ¿ðýýí äýõ õ¿í òºðºëõòíèé àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíû
íýãýí àäèë àÿëàë æóóë÷ëàë íü õÿçãààðëàãäìàë íººöèéã àøèãëàæ, ºíººãèéí õýðýãöýý
øààðäëàãàà õàíãàõàä ÷èãëýãäýæ áàéäàã, ãýâ÷ òýðõ¿¿ õýðýãöýý øààðäëàãà íü áàéíãà
òàñðàëòã¿é ºñºí íýìýãäýæ áàéäàã ó÷ðààñ õºãæèë íü ýåðýã ñàéíààñ ãàäíà õ¿ñýýã¿é,
ñºðºã ¿ð íºëººëëèéã ÷ äàãóóëæ áàéäàã àæýý. Ýíäýýñ ¿çâýë àëèâàà õºãæèëä ò¿¿íèé
ó÷ðóóëæ áîëîõ ýðñäýëèéí õÿçãààð çàéëøã¿é áàéõ ¸ñòîé áàéíà. ªºðººð õýëáýë
íèéãìèéí õºãæëèéí ¿éë ÿâö íü òîäîðõîé õ¿ðýýíä ÿâàãäàõ ¸ñòîé áºãººä òýðõ¿¿ õèë
õÿçãààð, õ¿ðýýíýýñ õàëüñàí òîõèîëäîëä ¿¿äýí ãàðàõ ñºðºã ¿ð íºëººëºë íü
õóðèìòëàãäñààð ýöýñòýý óã õºãæèë íü ìºõºë áîëîõîä õ¿ðýõ þì.
Á¿ñ
íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ºðñºëäºõ ÷àäâàð íü õºãæëèéí ýåðýã, äàâóó òàëóóäûã
íýìýãä¿¿ëýõäýý ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é ñºðºã íºëººëë¿¿äèéã óðüä÷èëàí õàðæ, ò¿¿íèéã øèéäâýðëýõ
àðãà çàìûã òóñãàñàí áàéäëààð òîäîðõîéëîãäîõ ¸ñòîé. Èéìä òóõàéí á¿ñ íóòãèéí
àÿëàë æóóë÷ëàë íü àìæèëòòàé õºãæèõèéí òóëä òîãòâîðòîé õºãæèõ áîëîìæ,
÷àäàâõèòàé (sustainability) áàéõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.
Êîëàðîäîãèéí Èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð ×àðëüç Ð.Ãîëäíåð,
Êàëãàðèãèéí Èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Áðåíò Ðè÷è íàð á¿ñ íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí
ºðñºëäºõ ÷àäâàð áà òîãòâîðòîé õºãæèõ áîëîìæèéã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæýý[1].
¯¿íä:
“ªðñºëäºõ ÷àäâàð ãýäýã íü
àÿëàë æóóë÷ëàëûí çàõ çýýë äýýð õ¿÷ íºëººòýé, ¿ð àøèãòàé áàéð ñóóðü ýçëýõ á¿ñ
íóòãèéí ÷àäâàð þì”
“Òîãòâîðòîé õºãæèõ áîëîìæ
ãýäýã íü áàéãàëü ãàçàð ç¿é, íèéãýì – ñî¸ëûí áîëîí õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû íººö¿¿äýýð
äàìæóóëàí àÿëàë æóóë÷ëàëûí çàõ çýýë äýýðõè ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã äýìæèõ á¿ñ íóòãèéí
÷àäâàð þì”
Ýíäýýñ ¿çâýë çîðèõ ãàçðûí ºðñºëäºõ ÷àäâàð íü ìàø îëîí
õ¿÷èí ç¿éëýýñ á¿ðäýë áîëîõ ¸ñòîé àæýý. Ó÷èð íü çîðèõ ãàçðûã àÿëàë æóóë÷ëàëûí
áîäèòîé ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé áîëãîõûí òóëä ýíä çàéëøã¿é íèéãýì , ñî¸ë, óëñ òºð,
òåõíèê òåõíîëîãè áîëîí îð÷èí òîéðíû îëîí òàëò íºëºº õýðýãòýé áàéäàã.
à.
Çîðèõ ãàçðûí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí Ïîðòåðèéí (DIAMOND) çàãâàð
Ìàéêë Ïîðòåð íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí çîðèõ ãàçðûí ºðñºëäºõ
÷àäâàðóóäûã ¿íäñýí 6 á¿ëýãò õóâààí ¿çýæ, Diamond áóþó Òàëñò õýìýýí íýðëýãäñýí
çàãâàðûã òîäîðõîéëñîí áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàð:
Ïîðòåð çîðèõ ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàð íü
äîîðõè 4 ¿ç¿¿ëýëòýýð òîäîðõîéëîãäîíî ãýæ ¿çæýý. ¯¿íä:
·
Õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿ç¿¿ëýëò: Ýíý íü áóñàä
çîðèõ ãàçàðòàé ºðñºëäºõèéí òóëä àÿëàë æóóë÷ëàëûí ºíäºð ìýäëýã, ÷àäâàðòàé
àæèëëàõ õ¿÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí äýä á¿òýö çýðýã ç¿éëñèéã áàãòààíà.
·
Ýðýëòèéí ¿ç¿¿ëýëò: Òóõàéí çîðèõ ãàçðààñ
íèéë¿¿ëýãäýõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í - ¿éë÷èëãýýíèé ýðýëòèéí òºëºâ
áàéäëûã èëýðõèéëíý.
·
Áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãàà: Àÿëàë
æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé òºðºë á¿ðèéí áàéãóóëëàãóóäûí ÿíç á¿ðèéí
ò¿âøèí äýõ õàìòûí àæèëëàãààã èëýðõèéëíý.
·
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãóóäûí äîòîîä
ºðñºë人í: Çîðèõ ãàçðûí äîòîîä äàõü àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãóóäûí
ºðñºë人íèé õýì õýìæýý, ºðñºë人íèé ýð÷èìæèëò, íÿãòûã èëýðõèéëíý.
Óëñ òºðèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàð:
Óëñ îðíû òºð çàñãààñ àÿëàë æóóë÷ëàëûã õýðõýí äýìæäýã íü
çîðèõ ãàçðûí óëñ òºðèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí ¿ç¿¿ëýëòýä òîîöîãäîõ þì. Òóõàéëáàë,
ãàäààäûí æóóë÷èä ñî¸ë, øàøèí ø¿òëýã, àðüñ ºíãº, óëñ òºðèéí ¿çýë áîäëûí õóâüä
õàðüöàíãóé àíãèä, ÷ºëººòýé áàéæ ÷àäàõ á¿ñ íóòãóóä àÿëàë æóóë÷ëàëûí õóâüä èë¿¿
àìæèëò îëîõ áîëîìæòîé áàéäàã. Ýäãýýð íü óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàëòààð äàìæèæ
õýðýãæäýã ó÷ðààñ óëñ òºðèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàð ãýæ òóñàä íü á¿ëýã áîëãîí àâ÷ ¿çñýí
áàéíà.
Íèéãýì - ñî¸ëûí ºðñºëäºõ ÷àäâàð:
Íèéãýì – ñî¸ëûí ºðñºëäºõ ÷àäâàðò òóõàéí çîðèõ ãàçðûí
íýýëòòýé áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã áàãòààæ ¿çäýã. Òóõàéëáàë, óëàìæëàëò ñî¸ë, çàí
çàíøëûí õóâüä äàõèí äàâòàãäàøã¿é ºâºðìºö îíöëîãòîé á¿ñ íóòãóóä ýäèéí çàñãèéí
õºãæëèéí õóâüä õýäèé äîðîé ÷ ãýëýý æóóë÷äûí î÷èõ äóðòàé ãàçàð áàéõ òîõèîëäîë
îëîíòàà áàéäàã. ̺í ýíä òóõàéí çîðèõ ãàçðûí óóãóóë èðãýäèéí ýëãýìñýã,
çî÷ëîìòãîé áàéäàë, ãàäààäûí æóóë÷äûí ñî¸ëûã /çî÷èí ñî¸ë/ õ¿ëýýí çºâøººðºõ
áàéäàë çýðýã àñóóäëóóä áàãòàíà.
Òåõíèê òåõíîëîãèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàð:
Îð÷èí ¿åèéí òåõíèê òåõíîëîãèéí ¿ñðýíã¿é äýâøèë íü àÿëàë
æóóë÷ëàëûí õóâüä øèíý áîëîìæèéã àâ÷èð÷ áàéíà. ¯¿íä äýä á¿òýö, òýýâðèéí
õýðýãñë¿¿äèéí õ¿÷èí ÷àäàë, áàãòààìæ, àþóëã¿é áàéäàë çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áàãòäàã
áàéñàí áîëîâ÷ ñ¿¿ëèéí ¿åä äýëõèéí íèéòèéí á¿ðõñýí èíòåðíýòèéí ñ¿ëæýý õàìãèéí èõ
äýâøëèéã àâ÷èð áàéíà. Ýíä èíòåðíýòýýð äàìæóóëàí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
ñóðòàë÷èëàõ, õóäàëäàõ, àÿëàëûí çàõèàëãà ºãºõ çýðãýýð æóóë÷èä, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí
öàã õóãàöàà, ìºí㺠çàðäëûã õýìíýõýä õ¿ðãýñýí îëîí àñóóäëóóä áàãòàæ áàéíà.
Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíû ºðñºëäºõ ÷àäâàð:
¯çýñãýëýíò áàéãàëü, ºâºðìºö òîãòîöòîé ãàçðóóäàä æóóë÷èä
àÿëàí î÷èõ äóðòàé áàéäàã íü çîðèõ ãàçðóóäûí ºðñºë人íèé ÷óõàëä òîîöîãäîõ ÷àäâàð
áîëäîã. Ãýõäýý ýíä õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ÷àíàð õàìãèéí ÷óõàë þì, ó÷èð íü õè÷íýýí
ñàéõàí áàéãàëüòàé áàéñàí ÷ õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû áîõèðäîë èõ áîë, ýñâýë òýð íü
õóðèìòëàãäñààð îð÷íû äîðîéòîëä õ¿ðñýí óã çîðèõ ãàçðûí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã
áóóðóóëàõàä õ¿ðãýäýã.
Çîðèõ ãàçðûí ºðñºëäºõ ÷àäâàðóóä íü ãàçàð íóòàã á¿ðýýð
õàðèëöàí àäèëã¿é áàéõààñ ãàäíà æóóë÷äûí õ¿ñýë ñîíèðõîë ÿìàãò õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ
áàéäàã áîëîõîîð òîãòìîë õàäãàëàãääàãã¿é øèíæ ÷àíàðòàé áàéäàã. ªºðººð õýëáýë
çîðèõ ãàçðûí ºíººäðèéí ä¿ð òºðõèéã èëòãýæ áóé äàâóó òàë íü õýñýã õóãàöààíû
äàðàà ºðñºë人íèé äàâóó òàë áàéõàà áîëèõîä õ¿ðýõ íü áèé. ¯¿íä îëîí õ¿÷èí ç¿éë íºëººëæ
áàéäàã.
Ýäãýýðèéã ä¿ãíýæ ¿çâýë äýýð äóðäñàí ºðñºëäºõ ÷àäâàðóóäûí
íèéëýìæèéã óäèðäàæ, á¿ñ íóòãèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã õàíãàõ íü á¿ñ íóòãèéí àÿëàë
æóóë÷ëàëûí áîäëîãûí çîðèëò áîëæ áàéíà. Á¿ñ íóòàã àÿëàë æóóë÷ëàëûí ºðñºëäºõ
÷àäâàðòàé áàéíà ãýäýã ìààíü òîäîðõîé õýìæýýíä æóóë÷äûã òàòàõ ïîòåíöèàëüòàé
áàéíà ãýñýí ¿ã þì.
Çîðèõ ãàçðûí àìüäðàëûí ìº÷ëºã
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîäëîãî, òºëºâëºëòèéí ¿ð ä¿íä òóõàéí á¿ñ
íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí èìèæ (image) áèé áîëîõ ¸ñòîé, ýíý íü òîäîðõîé
õýìæýýíèé öàã õóãàöàà, õºðºí㺠çàðäàë, òóðøëàãà øààðääàã áàéíà. Ýíýõ¿¿ èìèæèéã
áèé áîëãîõ íü çàðèì ãàçàð íóòàãò ìàø òºâºãòýé ¿éë ÿâö áàéõàä çàðèì ãàçàðò ìàø
ýíãèéí, õÿëáàð ç¿éë áàéäàã, ò¿¿í÷ëýí íýã ãàçàðò áèé áîëãîñîí àÿëàë æóóë÷ëàëûí
èìèæèéã òóí óäàëã¿é ººð÷èëæ áàéõàä íºãºº íýã ãàçàðò óðò óäààí õóãàöààíä
õàäãàëàõûã ÷àðìàéæ áàéõ þì. Ýíý á¿õíèé ó÷èð øàëòãààí íü þó âý?
Ãàçàð íóòàã á¿ð àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ íºõöºë íººöèéí
õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäãààñ ãàäíà òýäãýýð íü îëîí òîîíû õ¿÷èí ç¿éëñèéí
íºëººëºë äîð îðøäîã ó÷èð á¿ñ íóòãóóäûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí èìèæèéã á¿ðä¿¿ëýõ áà
õàäãàëàõ íü ìºí õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã àæýý. Ýíýõ¿¿ ç¿é òîãòëûã èõýíõèäýý
àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòãèéí àìüäðàëûí ìº÷ëºãòýé õîëáîæ òàéëáàðëàäàã áàéíà.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòãèéí àìüäðàëûí ìº÷ëºãèéí òàëààð
Ãåðìàíû ñóäëàà÷ Â.Êðèñòàëëåð áè÷èõäýý:
“ Õºãæëèéí íèéòëýã ÿâö íü
äàðààõü áàéäàëòàé: çóðàà÷èä õ¿íèé ãàð õ¿ðýýã¿é òèéì ãàçðóóäûã õàéíà. Öàã
õóãàöàà ºíãºðñíººð ýíý ãàçàð íü çóðàà÷äûí öóãëàðàõ ãàçàð áîëíî. Óäàõã¿é
çóðàà÷äûã äàãàí çîõèîë÷èä èðíý, òýäíèéã äàãàí êèíî çîõèã÷èä áàñ èðíý. Ýíý ãàçàð
ìîîäîíä îðæ, îð÷óóëàã÷ òýìäýãëýí àâíà... Óëìààð çàãàñ÷íû æèæèãõýí îâîîõîé íü
ãî¸ìñîã çî÷èä áóóäàë áîëîí õóâèð÷, ýíý ¿åä íºãºº çóðàà÷èä ýíäýýñ çóãòàí øèíý
ãàçàð íóòãèéã õàéæ ýõýëíý. Ǻâõºí çàõ çýýëèéí ñýòãýëãýýòýé íàéìàà÷èä èòãýìòãèé çàíòàé
æóóë÷äûã óðüäûí çóðàà÷äûí õèéñýí á¿òýýëýýð ýíý ãàçàðò óðõèäàí àâ÷èðíà. ßã ýíý
öàã ìº÷èä áàñ íýãýí ãàçàðò ÿã ýíý öèêë äàâòàãäàæ áàéãàà: îëîí îëîí ãàçðóóä
ìîîäîíä îðæ , ººðñäèéí òºðõºº ººð÷èëæ, õ¿í áîëãîíû àÿëàë æóóë÷ëàëûí èõ õºëèéí
ãàçàð áîëîí õóâèðñààð ... ”[2]
ãýæýý.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòàã íü ýãýý ë áóñàä áàðàà
á¿òýýãäýõ¿¿í øèã àìüäðàëûí ìº÷ëºãòýé áàéäãèéã áèä ýíäýýñ õàðæ áîëîõ þì. Øèíý
ãàçàð îðíûã ýðýëõèéëýã÷, àäàë ÿâäàëä äóðòàé àÿëàã÷èä (Drifter, Explorer
ýñâýë Allocentric) àÿëàë æóóë÷ëàëûí øèíý ãàçàð íóòãèéã íýýæ, òýðõ¿¿ øèíý
ãàçàð íóòãèéí òóõàé ìýäýýëëèéã ò¿ãýýäýã, õýñýã õóãàöààíû äàðàà íèéãýìä òóõàéí
ãàçàð íóòãèéí òóõàé ñîíèðõîë ¿¿ñ÷, ýð÷èìæèõýä àâõààëæòàé áèçíåñìåí¿¿ä òóõàéí
ãàçàðò àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûã íýýæ, èäýâõèòýé ñóðòàë÷èëäàã,
èíãýýä òýð ãàçàð ëóó íèéòýýðýý (Organized/Individual mass tourists ýñâýë
Phsychocentric) àÿëàõ áîëæ, õàðèí ºìíºõ æóóë÷èä äàõèí øèíý ãàçàð íóòãèéã
õàéæ àÿëæ, ýíýõ¿¿ öèêë ýðãýæ äàâòàãäàõàä ºìíºõ ãàçàðò àÿëàõ íèéòèéí ñîíèðõîë
áóóð÷, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ºñºëòèéí õóðä óäààøèð÷, á¿ð çîãñîëòîíä õ¿ð÷ ÷ áîëäîã
òóõàé áóñàä ñóäëàà÷èä ÷ òýìäýãëýñýí áàéäàã[3].
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòãèéí àìüäðàëûí ìº÷ëºãèéí òàëààð
R.W.Butler, D.Myrdal, M.Vernon çýðýã ñóäëàà÷èä ººðñäèéí çàãâàðûã ãàðãàñàí
áàéäãààñ õàìãèéí ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã íü Butler-èéí çàãâàð þì. Òýðýýð àÿëàë
æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòãèéí àìüäðàëûí ìº÷ëºãèéã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæýý.
|
¯å øàòóóä
|
Òîäîðõîéëîëò
|
|
Íýýëòèéí ¿å (Exploration)
|
Àäàë ÿâäàë õàéã÷èä òóõàéí ãàçàð íóòãèéã èëð¿¿ëæ,
ìýäýýëëèéã áóñäàä ò¿ãýýíý
|
|
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí çàõ çýýëä òàòàãäàõ ¿å (Involvement)
|
Øèíý ãàçàð íóòãèéí òóõàé ìýäýýëýë òàðæ, ñîíèðõîã÷èä, àç
òóðøèã÷èä èðýõ íü íýìýãäýíý. Òýäýíä çîðèóëñàí ¿éë÷èëãýýã îðîí íóòãèéí èðãýä
¿ç¿¿ëíý.
|
|
Õºãæèëòèéí ¿å (Development)
|
Æóóë÷äûí òîî ýð÷èìòýé íýìýãäýæ, àÿëàë æóóë÷ëàëûí
¿éë÷èëãýýã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóä ýðõëýí ÿâóóëíà.
|
|
Áýõæ¿¿ëýëòèéí ¿å (Consolidation)
|
Æóóë÷äûí ºñºëòèéí õóâü áàãàñàõ áîëîâ÷ íèéò òîî
òàñðàëòã¿é íýìýãäñýýð áàéíà.
|
|
Òîãòîíãèøèõ ¿å (Stagnation)
|
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæèë íü òîî áà ÷àíàðûí õóâüä äýýä
öýãòýý õ¿ðíý.
|
|
Áóóðàëòûí ¿å (Decline)
|
ªðñºëäºã÷ øèíý á¿ñ íóòãóóä ýð÷èìòýé ¿¿ñ÷ õºãæèí æóóë÷äûí
òîî áóóðíà. ªðñºëäºõ ÷àäâàðàà àëäàíà.
|
|
Ýðãýæ ñýðãýõ ¿å (Rejuvenation)
|
Õýäèéãýýð àÿëàë æóóë÷ëàëûí ºðñºëäºõ ÷àäâàðàà àëäàæ,
æóóë÷äûí ñîíèðõëîîñ ãàðñàí ÷ øèíý íººö¿¿äèéã èëð¿¿ëæ, ñóðòàë÷èëàõ çàìààð
àÿëàë æóóë÷ëàëûí øèíý èìèæèéã á¿ðä¿¿ëæ, ýðãýæ õºãæèõ áîëîìæòîé.
|
ËÅÊÖ ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀËÛÍ Á¯Ñ×ÈËÑÝÍ ÕªÃÆËÈÉÍ
ÕÝÒÈÉÍ
Ҫ˪Â
Á¿ñ íóòãèéí áóóðàëòûí ¿å íü çàéëøã¿é äàâàí òóóëàõ ¸ñòîé ¿å
áèø þì, ººðººð õýëáýë á¿ñ íóòãèéí àìüäðàëûí ìº÷ëºã òîãòîíãèøèõ ¿åä æóóë÷äûí
ýðýëò õýðýãöýý, àÿëàë æóóë÷ëàëûí äýëõèéí íèéòèéí ÷èã õàíäëàãàä ãàð÷ áàéãàà
ººð÷ëºëò¿¿äèéã ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð áóóðàëòûí ¿åèéã àëãàñ÷, “ýðãýæ òºðºõ”
õýìýýí íýðëýæ áîëîõ ñýðãýí áîñãîëòûí ¿åä øèëæèæ õºãæèõ áîëîìæòîé. ¯¿íèé òóëä
òóõàéí á¿ñ íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí èìèæèéã ñàéòàð àíõààð÷, ñóäàëãàà øèíæèëãýýã
õèéæ áàéõ õýðýãòýé þì.
Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòãààð õºãæ¿¿ëýõèéí
òóëä þóíû ºìíº á¿ñ íóòãèéã òîäîðõîéëîã÷
õàìãèéí ãîë ýëåìåíò áîëîõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéí áàéãàëèéí, ò¿¿õ ñî¸ëûí,
íºõºí ñýðãýýëòèéí, í¿¿äëèéí àõóé ñî¸ëûí, àìðàëò ñóâèëëûí, ðàøààí óñíû áàéãàëèéí
êîïíåíòóóä ãýõ çýðãýýð àíãèëààä íººö òóñ á¿ðèéí áàéðøëààð öóâðàë çóðàã õèéæ,
äàâõöóóëàí òàâèõ çàìààð àÿëàë æóóë÷ëàëààð ãîëîìò íóòãóóäûã òîãòîîíî. Àÿëàë
æóóë÷ëàëûí íººö ãýõýä ìàø ºðãºí äýëãýð îéëãîëòûã àãóóëæ áîëíî. Ìîíãîëûí á¿ñ íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéã
¿íäñýí 2 á¿ëýã õýñýãò õóâààí àâ÷ ¿íýëãýý ºã÷ áîëíî. ¯¿íä:
1. Áàéãàëèéí àÿëàë
æóóë÷ëàëûí íººö
2. Ò¿¿õ ñî¸ë
óãñààòíû àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö
Ìîíãîë îðîí äýëõèé
äàõèíä àëäàðøñàí, äàâòàãäàøã¿é, õàðüöàíãóé õîâîð ¿çìýð á¿õèé áàéãàëü, ò¿¿õ
ñî¸ëûí ºâ ñàíòàé áèëýý. Òóõàéëáàë:
Áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéí õàìãèéí ãîë îíöëîã íü
áàéãàëèéí õîâîð ¿çìýðòýé, áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí øèëæèëòèéí çààãò îðøèõ
ºâºðìºö òîãòîö, õàì á¿ðäýë¿¿äòýéä îðøèíî. Áàéãàëèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéí
ºâºðìºö øèíæ ÷àíàðûã íü Ñèáèðèéí îé òàéãààñ Àçèéí èõ ãîâü öºë õ¿ðòýëõ ºðãºí
óóäàì ãàçàð íóòãèéí ¿çýñãýëýíòýé îíãîí ãàçàð íóòàã á¿õýëäýý õàðóóëíà. Ãàäààäûí æóóë÷èä ìîíãîë îðîíä
èðýõäýý Ìîíãîëûí ãîâü Öýíãýã óñò íóóð,
ýðòíèé àìüòäûí îëäâîð á¿õèé ãàçàð, õîâîð õºõòºí øóâóó, çàãàñ, ºâºðìºö òîãòîöòîé
ãåîëîãèéí áèåò çýðãèéã ¿çýæ ñîíèðõîõ òàíèí ìýäýõ áîëîìæòîé. Ò¿¿õ ñî¸ëûí àÿëàë
æóóë÷ëàëûí íººöèéí õóâüä Äýëõèéí õ¿í òºðºëõòºíä àëäàð íýð íü ò¿ãñýí òºâ Àçèéí
ºíäºðëºãò õ¿÷èðõýãæèí ìàíäàæ áàéñàí í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèëòýé ìîíãîë óãñààòíû
ãîëîìò íóòàã áîëîõûã òîäîòãîí õàðóóëäàã îíöëîãòîé. Ýçýí Áîãä ×èíãèñ õààíû
ò¿¿õýí óëáàà, õîé÷ ¿åäýý ¿ëäýýñýí èõ ñî¸ë, óëàìæëàë äýëõèéä äàâòàãäàøã¿é ìîðüò
äàé÷äûí ýð çîðèãò áàéëäàí äàãóóëàë, ºíººã õ¿ðòýë õýâ øèíæýý õàäàãàëëàí àâ÷
¿ëäýñýí í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèë, äýëõèéä
õîâîð ¿çìýð á¿õèé áóðõàíû øàøíû ìîíãîë ¸ñ óëàìæëàë çýðýã ìîíãîëûí ò¿¿õ ñî¸ëûí
¿íýò ºâ¿¿äèéã ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ò¿¿õýí öàã ¿åäýý öîãöîëîîí áèé áîëãîñîí.Ýäãýýð
ºâºðìºö ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàë íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòãóóäûã á¿ðä¿¿ëæ óëìààð
îéð îð÷íûõîî çàõ çýýëèéí õýñã¿¿äèéã ººðòºº òàòàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Á¿ñ
íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëèéí íººöèéí îðîí çàéí ¿íýëãýý.Ìîíãîë îðíû àÿëàë
æóóë÷ëàëûí íººöèéí óðüä õèéãäýæ áàéñàí ñóäàëãààíóóäàä îðîã çàéí õóâüä ¿íýëãýý
ºãñºí íü òîäîðõîé òóñãàãäààã¿é þì. ªºðººð õýëáýë íººöèéí îðîí çàéí õàìààðëààñ
àÿëàë æóó÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãàà, ò¿¿íä òàòàãäàõ æóóë÷íû óðñãàë øàëòãààëäàã. Àÿëàë
æóóë÷ëàëûí íººöèéã îðîí çàéí õàìààðëààð íü ¿íäñýí 5 òºðºë õýëáýðò áóþó ãàçàð
ç¿éí á¿ñýä õóâààäàã.
§ Äàãíàñàí
íººö
§ Çàì
äýãóóõ íººö
§ Áààçàä
ò¿øèãëýñýí íºº
§ Òîéðîí
àÿëàõ íººö
§ Á¿ñ
íóòãèéí íººö
Ìîíãîëä èðæ áóé
æóóë÷äûí çîðèõ çîðèëòîò öýã¿¿ä òýäãýýðèéã õîëáîñîí àÿëàë æóóë÷ëàëûí çàì
ìàðøðóòóóäûí õîëáîî õàìààðëûã Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí 60 ãàðóé àÿëàëûí
õºòºëáºð¿¿äýýñ íººö¿¿äèéí íóòàã äýâñãýðèéí õàìààðëûã ãàðãàâàë:
1. Äàãíàñàí íººöºä á¿ñ íóòãèéí àÿëà æóóë÷ëàëûí íèéò íººöèéí 5%
2. Çàì äàãóóõ íººöºä á¿ñ íóòãèéí íèéò íººöèéí 20%
3. Áààçàä ò¿øèãëýñýí íººöºä á¿ñ íóòèéí 20%
4. Òîéðîí àÿëàõ íººöºä á¿ñ íóòãèéí íèéò íººöèéí 25%
5. Á¿ñ íóòãèéí íººöºä á¿ñ íóòãèéí íèèò íººèéí 30% íîîãäîæ áàéãààí íü
àæèãëàãäàíà. [4] Ýíäýýñ ¿çâýë Àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéí àøèãëàëò ñàéí, á¿ñ íóòãèéí íººö á¿ðýëäýæ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Ãýõäýý á¿ñ íóòãèéí íººöèéí íóòàã äýâñãýðèéí çîõèîí áàéãóóëëàëòàíä àÿëàë æóóë÷ëàëûí
íººö¿¿äèéí îíöëîãò íèéö¿¿ëñýí àÿëàëûí ìàðêåòèíã äóòìàã, õîîðîíäîî òàòàãäàõ íººö¿¿äèéí ãîëëîõ îíöëîãûã èëýðõèéëñýí íýãäñýí ìàðøðóò áîëîâñðîãäîîã¿é áàéíà.Èéìä àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö¿¿äèéí íóòàã äýâñãýðéèí çîõèîí áàéãóóëàëòàíä õýä õýäýí àñóóäëûã àíõààðàëäàà àâàõ íü ÷óõàë. Òóõàéëáàë:
1. ͺºö õîîðîíäûí õîëáîã ñàéæðóóëàõûí òóëä çàì äàãóóõ ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõ
2. Æóóë÷íû ñîíèðõîûã íººöºä øèëæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ
3. ͺºöèéí òºâëºð뺺ñ íýã ýëåìåíòèéã íºãººãººð íü äýìæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ
ͺºöèéí àøèãëàëòûí ÷àäàâõè, õàäãàëæ õàìãààëàõ çýðýã àñóóäàëûã çàñãèéí ãàçðèéí õóâèéí áîëîí, îëîí íèéòèéí ñåêòîðèéí àíõààðëûí òºâä èæèë õýìæýýíä áàéëãàõ õýðýãòýé.
Á¿ñ íóòãèéí æóóë÷íû ãîë ¿çìýð¿¿ä ò¿¿íèé àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö áàéãàëèéí, ò¿¿õèéí, íºõºí ñýðãýýëòèéí, í¿¿äëèéí àõóé ñî¸ëûí, àìðàëò ñóâèëëàëûí íººöèéí æóóë÷äûí çàõ çýýëä òàòàãäàõ áàéäëûã õàðãàëçàí õóâü õýìæýýã íü òîãòîîíî. Ýíý íü á¿ñ íóòãèéí èìèäæèéã á¿ðä¿¿ëýõ íººöèéã òîâîéëãîí ãàðãàõ çîðèëãîòîé þì. ¯¿íèé ¿íäñýí äýýð ñóäëàæ áàéãàà àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ¿¿äèéí æóóë÷ëàëûí íººöèéã áàéãàëèéí áîëîí ò¿¿õ ñî¸ëûí ãýæ åðºíõèé á¿ëãýýð òîî õóâèéã ãàðãàæ áîëíî.
Á¿ñ íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéí åðºíõèé ¿íýëãýý
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòàã |
Áàéãàëèéí ÀÆ-í íººö |
Ò¿¿õ ñî¸ëûí ÀÆ-í íººö |
Îðîí çàéí õàìààðàë |
Îëîí óëñûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö áîëîõ áîëîìæ |
õóâü |
Õóâü |
|||
Óëààíáààòàð, ò¿¿íèé îð÷ìûí á¿ñ |
46 |
54 |
Áààçàä ñóóðèëñàí íººö çîíõèëíî |
Á¿ðýí áîëîìæòîé |
Ãîâèéí á¿ñ |
78 |
22 |
Á¿ñ íóòãèéí íººö çîíõèëíî |
Áîëîìæòîé, õºãæ¿¿ëýõ æààðäëàãàòàé |
Õýíòèéí á¿ñ |
11 |
89 |
Á¿ñ íóòãèéí íººö çîíõèëíî |
Áîëîìæòîé, õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé |
Õºâñãºëèéí á¿ñ |
92 |
8 |
Çàì äàãóóõ áîëîí áààçàä ñóóðèëñàí íººö çîíõèëíî |
Áîëîìæòîé, õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé |
Àëòàéí á¿ñ |
68 |
32 |
Áààçàä ñóóðèëñàí áîëîí á¿ñ íóòãèéí íººö çîíõèëíî |
Áîëîìæòîé, õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé |
Îðõîí, Õàðõîðèíû á¿ñ |
15 |
85 |
Áààçàä ñóóðèëñàí áîëîí á¿ñ íóòãèéí íººö çîíõèëíî |
Á¿ðýí áîëîìæòîé |
Äîðíîäûí á¿ñ |
59 |
41 |
Çàì äàãóóõ áîëîí á¿ñ íóòãèéí íººö çîíõèëíî |
Áîëîìæòîé, Õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé |
Á¿ñ íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé èæ á¿ðäýë
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ººðèéí ãýñýí èìèäæèéã áèé
áîëãîõîä àÿëàë æóóë÷ëàëûã á¿òýýãäýõ¿¿í
áîëîõ íººö àÿëàë æóóë÷ëàëûí
¿éëäâýðëýëèéã õàíãàõàä ÷èãëýñýí ¿éë÷èëãýýíèé íàðèéí òåõíîëîãè õî¸ðûí íýãäìýë áàéäàë øèéäâýðëýõ ãîë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Ýäãýýðèéã àÿëàë
æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé èæ
á¿ðäýë –ð òîäîðõîéëäîã
Ìàíàé
óëñûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé èæ á¿ðäýë íü ò¿¿õýí ÿâöàä
ººðèéí òîäîðõîé áàéð ñóóðèà îëîõûí òóëä íýëýýä ººð÷ëºëò, øèí÷ëýë,
áýðõøýýë¿¿äèéã òóóëñàí íü ìýäýýæ áºãººä ñàëáàðûí õºãæèëä ìàêðî, ìåçî, ìèêðî
ò¿âøèíèé õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íºëººëæ áàéäàã.
|
Á¿ñ íóòàã
|
Õºãæ¿¿ëýõ íººö, îáüåêò
|
ͺºöèéí àãóóëãà
|
|
Îðõîíû Õàðõîðèíû
Á¿ñ
|
Ýðòíèé Õàðõîðóì õîòûí îðäîí ìóçåé
|
Ýðòíèé ýçýíò ã¿ðíèé
íèéñëýëèéí ä¿ð òºðõèéã ýðãýí ñàíàãäàõóéö íººö
|
|
Ãîâèéí á¿ñ
|
Ýðòíèé ¿ëýã ã¿ðâýëèéí
áàéãàëèéí èë ìóçåé
|
Ìàðòàãäñàí øèì åðòºíöèéí
áàéãàëü äýýðõè èë íººö
|
|
Õºâñãºëèéí á¿ñ
|
Áàéãàëü ñóäëàëûí òºâ, ìóçåé
|
Ñèáèðè, òºâ àçèéí áàéãàëèéí
îëîí õýâ øèíæèéã òóñãàõ ¿çìýð á¿õèé íººö
|
|
Õýíòèéí á¿ñ
|
Ýçýí ×èíãèñ õààíû äóðñãàëûí
öîãöîëáîð
|
Ñóóò Áîãä ×èíãèñ õààíû
òºðñºí íóòãèéí í¿¿äýë÷íèé ñî¸ëûí òóñãàñàí íººö
|
|
Äîðíîäûí á¿ñ
|
Í¿¿äýë÷íèé ñî¸ë èðãýíøëèéí
ò¿¿õèéí ìóçåé
|
Ìîíãîëûí îëîí ÿñòíû
í¿¿äýë÷èí õýâ ìàÿãèéã ÿëãààòàéãààð òóñãàñàí íººö
|
|
Àëòàéí á¿ñ
|
Óãñààòíû ç¿éí öîãöîëáîð òºâ
|
Ìîíãîëûí îëîí ÿñòíû
í¿¿äýë÷èí õýâ ìàÿãèéã ÿëãààòàéãààð òóñãàñàíõ íººö
|
|
Óëààíáààòàð ò¿¿íèé îð÷ìûí
á¿ñ
|
Ñî¸ëûí ïàðê
|
Ìîíãîëûí ºíãºðñºí áà ºíººã
õîëáîñîí íººö
|
Á¿ñ íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéã õºãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãè
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí
íººöèéã õºãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãè íü àÿëàë
æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòãèéí òýðã¿¿ëýõ, ÷èãëýë èìèäæèéã òîäîðõîéëîõ “ãîë
íººö”-èéã îëîí óëñûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñîíèðõîë òàòàõ îáüåêò áîëãîí ñàéæðóóëàõ,
øèíýýð áèé áîëãîõ, òýäãýýð íººö¿¿äèéí õîîðîíäûí óÿëäààã õàíãàõàä ÷èãëýãäñýí
õºòºëáºð, òºñë¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ çýðýã àñóóäëûã òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýãäýíý.
ͺºö:
v Øèíýýð áèé áîëãîõ
v Ñàéæðóóëàõ
v Óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ
Á¿ñ
íóòàãò àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéã øèíýýð áèé áîëãîõ, ñîíèðõîëûã òàòàõ îáüåêòûã
õºãæ¿¿ëýõ íü ñòðàòåãèéí íýí òýðã¿¿íä òàâèõ àñóóäàë þì. Ó÷èð íü àÿëàë æóóë÷ëàë
õºãæèæ èðñýí ò¿¿õýí õóãàöààíä æóóë÷äàä ¿ç¿¿ëýõ ¿çìýð íü ººðèéí îíöëîãòîî
ò¿øèãëýí çàõ çýýëèéí õýðýãöýýã õàíãàæ áàéñàí õýäèé ÷ îð÷èí ¿åèéí õ¿ì¿¿ñèéí
ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí õºãæèë, ìýäëýãèéí ºíäºð ò¿âøèíãýýñ øàëòãààëàí ºíººãèéí
øààðäëàãûã àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö¿¿ä íü òýð á¿ð õàíãàõóéö áîëñîí áàéíà.
Òèéì ó÷ðààñ àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòàãò æóóë÷íû
ñîíèðõîë òàòàõóéö ¿çìýð ç¿é ¸ñîîð áèé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõýä õ¿÷ ÷àðìàéëòàà òàâèõ
íü ÷óõàë. Áîäèò áàéäàëä æóóë÷ëàëûí ¿íäñýí õýäýí á¿ñ¿¿ä äýõ ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëóóä
áîëîí áàéãàëèéí ºâºðìºö îíöëîã á¿õèé ãàçðóóä íü æóóë÷èí çîðüæ ¿çýõ õýìæýýíä
õ¿ðýõã¿é áàéãàà íü òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíé. ªºðººð õýëáýë àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö
íü áîäèò îáüåêò áóñ çºâõºí í¿¿äýë÷íèé àìàí çîõèîë, ¿ëãýð äîìãèéí øèíæòýéãýýð
îðøèæ áàéíà. Øèíýýð áèé áîëãîõ íººöèéí õºòºëáºðò
1. Ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò öîãöîëáîð
2. Áàéãàëèéí ìóçåé, ïàðê
3. Í¿¿äýë÷íèé ñî¸ë èðãýíøëèéí òºâ öîãöîëáîð áèé
áîëãîõ çýðýã õºãæëèéí õºòºëáºð¿¿äèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë îëîí óëñûí
æèøèãò ò¿ãýýìýë áºãººä Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ÷èëýí õºãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãèä
ºðãºí öàð õ¿ðýýòýéãýýð òóñãàãäàõ ó÷èðòàé.
Îäîî áàéãàà àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººöèéã àãóóëãà,
÷àíàð, õýìæýýíèé õóâüä ¿íýëæ ñòðàòåãèä íàðèéí òóñãàõ þì.
Äýëõèéí ºíäºð
ñî¸ëòîé æóóë÷äàä ¿ç¿¿ëýõ ¿çìýð äýëõèéí õýìæýýíèé àÿëàë æóóë÷ëàëûí
“¿çìýð”-¿¿äèéã õàäãàëàëò, õàìãààëàëò äóòàãäàæ ÷àíàð áîëîîä àãóóëãàà àëäàõàä
õ¿ðýýä áàéãàà ¿çìýð¿¿ä íýëýýäã¿é áàéäàã. Èéìä ò¿¿õèéí óäààí õóãàöààíû òóðøèä
ýëýãäýæ ìóóäñàí, ýâäýð÷ ñóéäñýí ¿çìýð, íººöºº îáüåêòæóóëàõ, äàâòàãäàøã¿é
áàéäëûã íü õàìãààëæ, íºõºí ñýðãýýõ øààðäëàã ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéíà.
Àÿëàë
æóóë÷ëàëûã” ñàéæðóóëàõ” õºòºëáºðò
1. Ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëûã ñýðãýýí çàñâàðëàõ
2. Áàéãàëèéí õàì á¿ðäë¿¿äèéã íºõºí ñýðãýýõ
3. Áàéãàëü, ò¿¿õèéí äóðñãàëóóäûã õàìãààëàëòàíä
àâàõ
Äýýðõè 2 õºãæëèéí õºòºëáºð¿¿äýä õºðºíãº
îðóóëàëò, íýãäñýí çîõèîí áàéãóóëàëòûã øààðäàõ íü ãàðöààã¿é.¯¿íèé çýðýãöýý àÿëàë
æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâüñãàìòãàé, äàâòàãäàøã¿é øèíæ ÷àíàðò íèéö¿¿ëýí çàõ
çýýëä íýâòðýõ öàã õóãàöàà, áîëîìæèéã íü õàðãàëçàí ¿çäýã. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí
á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéã õàíãàõûí òóëä íººöèéã õºãæ¿¿ëýõ õºòºëáºðò äîîðõè çºâëºìæèéã
òóñãàñàí áîëíî
Àÿëàë æóóë÷ëàëûã
á¿ñ÷ëýí õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà, à÷ õîëáîãäîë
Æóóë÷íû çîðèõ
ãàçðóóä íü äàðààõ ¿íäñýí øèíæ¿¿äýý𠺺ð õîîðîíäîî ÿëãàð÷ áàéäàã:
·
Õýìæýý
Æóóë÷äûí çîðèõ ãàçðóóä íü ãàçàð íóòãèéí õàìðàõ õýìæýý,
äààö, õ¿÷èí ÷àäëààðàà ÿëãàãäàíà. ªºðººð õýëáýë òîì õîòóóäààñ ýõëýýä æèæèã
ñóóðèí õ¿ðòýë, äàëàéí ýðãèéí æèæèã áóëàíãààñ ýõëýýä öýöýðëýãò õ¿ðýýëýí,
àìðàëòûí ãàçðóóä ÷ æóóë÷äûí çîðèõ ãàçàð áîëæ ÷àäíà. Ãýõäýý destination-èé
õýìæýý íü æóóë÷äûã òàòàõ ÷àäàìæèéí áîäèò èëýðõèéëýë áîëäîãã¿éã ñàíàõ õýðýãòýé.
·
Äýä á¿òýö
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæèë íü äýä á¿òöèéí õºãæ뺺ñ øóóä
õàìààðàëòàéãààð õºãæäºã. Òýð äóíäàà çàì òýýâýð, ýð÷èì õ¿÷, õàðèëöàà õîëáîîíû
ºíäºð õºãæèëò íü àÿëàë æóóë÷ëàë ýð÷èìòýé õºãæèõºä ò¿ëõýö áîëæ, èíãýñíýýð òóõàéí
á¿ñ íóòãèéí íèéãýì – ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäûí õºãæèõ ¿íäýñ, äýâñãýð áîëäîã
áàéíà. Òèéì ÷ ó÷ðààñ àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãîë á¿ñ íóòãóóäàä äýä á¿òýö ºíäºð õºãæñºí
áàéõàä àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãîë óðñãàëóóäààñ àëñëàãäñàí á¿ñ íóòãóóäàä äýä á¿òöèéí
õºãæèëò ÿäìàãõàí òºäèéã¿é ò¿¿íèéã õºãæ¿¿ëýõ èäýâõè, ñîíèðõîë íèéãýìä ñóë áàéäàã
þì.
·
Àÿëàã÷äàä çîðèóëñàí ¿éë÷èëãýý, ¿ð ºãººæ
Æóóë÷äûí çîðèõ ãàçðóóä íü ¿íäñýí attraction-¿¿äýýðýý
ÿëãàð÷ ººð ººðèéí ºâºðìºö ä¿ð òºðõèéã áèé áîëãîõ áºãººä òýð ë îíöëîãò òîõèðñîí
àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýýí¿¿äèéã øààðäàæ áàéäàã. Òýäãýýð ¿éë÷èëãýýí¿¿ä õýäèé
÷èíýý èæ á¿ðýí, öîãöîëáîð øèíæ ÷àíàðòàé áàéíà, òºäèé ÷èíýý òóõàéí
destination-èé íýð õ¿íä ºíäºð, æóóë÷äûí óðñãàë èõ áàéõ áîëíî.
Ýíäýýñ õàðàõàä æóóë÷äûí çîðèõ ãàçàð íü ýíãèéí íýã ãàçàð
áèø, æóóë÷äûí ñîíèðõëûã òàòñàí òîäîðõîé íººöòýé, ò¿¿íèéã çîðèí èðñýí æóóë÷äàä
¿ç¿¿ëýõ ¿éëäâýðëýë - ¿éë÷èëãýýíèé èæ á¿ðýí öîãöîëáîðòîé, äýä á¿òýöæñýí, ýäèéí
çàñàã – íèéãìèéí èäýâõèòýé ãàçàð íóòàã áàéõ àæýý. Æóóë÷äûí çîðèõ ãàçàð íü
òîãòâîðòîé ºñºæ, õºãæèæ áàéõûí òóëä æóóë÷äûí õ¿ñýë ñîíèðõëûã áàéíãà ñóäàëæ,
òýäíèéã òàòàõ òàëààð áàéíãûí ñóäàëãàà øèíæèëãýýí äýýð òóëãóóðëàñàí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéäàã ñèñòåì áàéõ ¸ñòîé. Èíãýñíýýð áóñàä æóóë÷íû çîðèõ
ãàçðóóäààñ ÿëãàð÷, ººðèéí äîòîîä íººö áîëîëöîîí äýýð òóëãóóðëàí íèéòýä
òàíèãäñàí “èìèæ”-èéã á¿ðä¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëíî. ¯¿íèé òóëä òóõàéí
destination-èéí õºãæëèéí õýòèéí çîðèëãî, çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëæ, á¿ñ÷ëýí
õºãæ¿¿ëýõ òºëºâëºëòèéã õèéõ øààðäëàãàòàé.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ, óäèðäëàãûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõèéí
òóëä àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºëºâëºëòèéã á¿õ òºâøèíä õèéäýã. Àÿëàë æóóë÷ëàëûã óðò
õóãàöààíä, òîäîðõîé çîðèëòîò òºëºâëºãººòýéãýýð õºãæ¿¿ëñíýýð àÿëàë æóóë÷ëàëûí
çàõ çýýëèéã íýãýí æèãä, ÿìàð íýã íîöòîé áýðõøýýëã¿é, ¿ð àøèãòàé õºãæ¿¿ëæ
áîëäãèéã äýëõèéí îëîí óëñ îðíóóäûí òóðøëàãà õàðóóëæ áàéíà. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí
àëèâàà òºëºâëºãººã¿é óëñ îðíóóäàä ÿìàãò õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû áîëîîä íèéãìèéí
áýðõøýýë¿¿ä òóëãàðäàã. Îðîí íóòãèéí èðãýäýä ó÷èð÷ áóé òýäãýýð áýðõøýýë,
ýðñäë¿¿ä íü æóóë÷äàä òààã¿é ñýòãýãäýë òºð¿¿ëæ, óëìààð çàõ çýýëèéí ºñºëò
õºãæèëòºíä ñºð㺺ð íºëººëºí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã áóóðóóëæ áàéíà. Àÿëàë
æóóë÷ëàëûí ýäãýýð õÿíàëòã¿é íóòãóóä àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºëºâëºãººãººð õºãæèæ
áàéãàà óëñ îðîí, á¿ñ íóòãóóäòàé ºðñºëäºæ ÷àäàõã¿é.
Àÿëàë æóóë÷ëàë íü íèéãýì – ýäèéí çàñãèéí ÿëãààòàé îëîí
ñåêòîðóóäûí äàâõöàëä áóé áîëäîã öîãö ¿éë àæèëëàãàà ó÷ðààñ òîäîðõîé
òºëºâëºëòã¿éãýýð èõýíõèäýý õ¿ñýýã¿é, ñºðºã ¿ð íºëººã áèé áîëãîäîã áºãººä ýíý íü
àñàð èõ õýìæýýíèé öàã õóãàöàà, õºðºí㺠îðóóëàëòûã øààðäàæ áàéäãààñ ãàäíà ãàäààä
çàõ çýýë äýýð ºðñºëäºõ¿éö õýìæýýíèé èìèæèéã á¿ðä¿¿ëýõýä èõýýõýí òºâºãòýé
áàéäàã. Àÿëàë æóóë÷ëàë íü îëîí îðîíä øèíý òóòàì õºãæèæ áóé ñàëáàð õýâýýð áàéíà.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºëºâëºëò íü ýäãýýð îðîíä òóñ ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ õºò÷èéí
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã, õàðèí àÿëàë æóóë÷ëàëûã ºíäºð õºãæ¿¿ëñýí îðíóóäàä ýíý
ñàëáàðûí ýð÷ õ¿÷èéã íýìýãä¿¿ëýõ, ýäèéí çàñãèéí ÷àäàìæèéã õýâýýð õàäãàëàõàä à÷
õîëáîãäîëòîé þì.
Õàìãèéí ò¿ð¿¿íä àÿëàë æóóë÷ëàëûã ¿íäýñíèé áîëîí á¿ñ
íóòãèéí ò¿âøèíä òºëºâëºõ íü ç¿éòýé. Ýäãýýð ò¿âøíèé òºëºâëºëòèéã õèéõäýý àÿëàë
æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãî, òºëºâëºãººíèé á¿òýö, òîíîã òºõººðºìæèéí ñòàíäàðò,
áàéãóóëëàãóóäûí ¿ð íºëºº, àÿëàë æóóë÷ëàëûã óäèðäàæ, õºãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé
áóñàä ýëåìåíò¿¿äýä àíõààðàë õàíäóóëàõ õýðýãòýé.
¯íäýñíèé áîëîí á¿ñ íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºëºâëºëòèéí
õ¿ðýýíä æóóë÷äûí ñîíèðõîë òàòàõ ¿çýð¿¿ä, òýäãýýðò ò¿øèãëýí õºãæèõ áîëîìæòîé
àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºðºë õýëáýð¿¿äèéí íàðèéâ÷èëñàí òºëºâëºãººã õèéõ øààðäëàãàòàé.
Äýýðõè òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëñíýýð äàðààõ äàâóó òàëòàé:
1.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí çîðèëãî, çîðèëò, áîäëîãûí
õýòèéí òºëºâèéã òîäîðõîéëîõ /àÿëàë æóóë÷ëàëûí çîðèëãî íü þó áàéõ, õýðõýí
çîðèëãîäîî õ¿ðýõ ã.ì/
2.
Áàéãàëèéí áîëîîä íèéãýì – ñî¸ëûí íººö¿¿äèéã ºíºº
¿åä àøèãëààä çîãñîõã¿é èðýýä¿éä õàäãàëæ, õàìãààëàõ
3.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûã òóõàéí óëñûí áîëîîä á¿ñ íóòãèéí
õºãæëèéí õºòºëáºð, áîäëîãî áîëîâñðóóëàëòàíä íýãòãýæ ºãºõ, àÿëàë æóóë÷ëàëûã
ýäèéí çàñãèéí áóñàä ñàëáàðóóäòàé íÿãò õîëáîæ ºãºõ
4.
Óëñûí áîëîí õóâèéí ñåêòîðóóäûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí
õºãæèëä à÷ õîëáîãäîëòîé øèéäâýð ãàðãàõàä ¿íäýñëýëòýé ìýäýýëëýýð õàíãàõ çàìààð
¿ð àøèãòàé íºëººëºõ
5.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàð äàõü á¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í
õýñã¿¿äèéí áàéæ áîëîõ áîëîìæèò õàìòûí àæèëëàãààã òàë á¿ðýýð õºãæ¿¿ëýõ/¿¿íä:
æóóë÷äûí ñîíèðõîë òàòàõ ¿çìýð, ¿éë÷èëãýý, òîíîã õýðýãñýë áîëîí áóñàä àÿëàë
æóóë÷ëàëûí ººð õîîðîíäîî õîëáîîã¿é ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà çàõ çýýë¿¿äèéí õàðèëöàà
õîëáîîã õàìðóóëíà/
6.
Áîëîìæèò áýðõøýýë¿¿äèéã áàãàñãàñíààð íèéãýìä ¿ð
àøãèéã æèãä õóâààðèëàõ, ýäèéí çàñàã, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, íèéãýìä àÿëàë
æóóë÷ëàëààñ îëîõ ¿ð àøãèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõ
7.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí äýä á¿òýö, ¿éë÷èëãýý, òîíîã
òºõººðºìæ, æóóë÷äûí ¿çýõ ç¿éëñèéã õºãæ¿¿ëýõ, õ¿ðýýã íü òýëýõ, ÿìàð òºð뺺ð
õààíà áàéðøóóëàõ çýðýãò áîäèò õºòºëáºðººð õàíãàõ
8.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ òóõàéí á¿ñ íóòàãò
íàðèéâ÷èëñàí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä øààðäëàãàòàé ñòàíäàðò, õºòºëáºðèéã
ãàðãàõ, ýäãýýð íü áóñäàäàà ¿ëãýð æèøýý áîëîõ, òîõèðîìæòîé çàãâàðóóäûã áóé
áîëãîõ
9.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîäëîãî, òºëºâëºëòèéí õºãæëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿ð àøèãòàé ñóóðüò òóëãóóðëàí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí óäèðäëàãûã
òàñðàëòã¿é ÿâóóëàõ
10. Àÿëàë
æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä óëñûí áîëîí õóâèéí ñåêòîðóóäûí õ¿÷, õºðºí㺠îðóóëàëòûã
¿ð àøèãòàé óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ
11. Àÿëàë
æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ¿éë ÿâöûã áàéíãà ¿íýëæ áàéõ íºõöëèéã áèé áîëãîõ, ¿ðãýëæ
øèíý øàòàíä ãàðãàæ áàéõ
[1] Charles
R. Goeldner, J. R. Brent Ritchie, Robert W. McIntosh “Tourism: Principles,
Practices, Philosophies” USA,
2000
[2] W. Cristaller “Regional Science of Association Papers”,
1963
[3]
Ä.Ãàíòºìºð “Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿íäýñ”, ÓÁ. 2003
No comments:
Post a Comment